Odkrycia dokonane w trakcie prac remontowych oficyny Ratusza, stanowią cenne uzupełnienie badań przeprowadzonych w 2000 r. w obrębie Rynku Solnego. Nie należy więc traktować ich jedynie jako odnoszących się do Ratusza, lecz bardziej, a nawet przede wszystkim do zabudowy Rynku Solnego na odcinku Ratusz - ul. Zamenhofa.

Stare Miasto w Zamościu posiada trzy historyczne Rynki - Wodny, Solny i Wielki. Jedynie Rynek Solny nie posiada ustalonych granic. W obecnej świadomości mieszkańców (i przyjezdnych) funkcjonuje jako rozległy plac, zawarty pomiędzy oficyną Ratusza (południe) a ul. Zamenhofa (północ) oraz Blokiem IX (wschód) a d. Akademią (zachód).

W przeszłości jednak te granice nie były tak dokładnie określone i wyraźne. Regularny narys posiada Rynek Solny jedynie na planie Jonsaca oraz na Plan de la place de Zamość z 1819 r., zawierający się między fragmentami pierzei bloków III, IX i X oraz zabudową biegnącą wzdłuż zachodniej pierzei ulicy (obecna Solna).

Na innych znanych planach ma on zarys nieregularny. Również teren objęty obecną zabudową oficyny Ratusza jest zabudowany. Niestety, większość z planów pokazuje tylko jej schematyczny obrys. Jedynie niektóre plany XVIII - wieczne oraz XIX - wieczne prezentują szczegóły ówczesnej zabudowy.

Odkrycie reliktów zabudowy starszej od oficyn a - poza jedynym wyjątkiem - młodszej od Ratusza, pozwala na potwierdzenie przekazów historycznych i podtrzymanie tezy autora sformułowanej po badaniach 2000 roku, że teren zawarty miedzy Ratuszem a ob. ul. Zamenhofa w pierzei zachodniej obecnej ulicy Solnej, był trwale zabudowany, murowanymi podpiwniczonymi obiektami. Na podstawie prac przeprowadzonych w latach 2006- 2007, w oparciu o przekazy historyczne i ikonograficzne, można wydzielić następujące fazy zabudowy Rynku Solnego:

Faza I - najstarsza ("morandowska"); reprezentowana jest przez jeden obiekt, do tej fazy należy zaliczyć także najstarszy utwardzony poziom użytkowy (rozlasowany rumosz wapienny spoczywający na pierwotnym humusie), leżący w północnej części wykopu ul. Ratuszowej ,

Faza II - reprezentowana jest przez pochówek, związany z oblężeniem Zamościa przez wojska Chmielnickiego w 1648 roku,

Faza II a - również XVII - wieczna, to kolejny obiekt oraz fragment piwnicy, odsłonięte w wykopie w ul. Ratuszowej. Są to pozostałości dawnej zabudowy trwałego obiektu murowanego, powstanie którego wiązało się ze zniszczeniem północnej części obiektu z Fazy I, w zasadniczym zakresie, w trakcie budowy Ratusza,

Faza II b- o podobnej chronologii, nie można wykluczać, iż była to faza tożsama z II a, brak jest jednak bezpośrednich danych potwierdzających tę tezę. Wydzielenie więc podfazy II a i II b dotyczy jedynie wydzielenia w oparciu o obiekty. Fazę tę - datowaną na wiek XVII - jego II połowę - reprezentuje najciekawsze odkrycie - zlewnia na wodę deszczową.

Faza III - to już okres XVIII wieku. Do tej fazy autor zalicza przede wszystkim relikty zabudowy w północno - wschodnim narożniku oficyny (piwnica).

Faza III a - również XVIII - wieczna, jednak relatywnie młodsza - zaliczono do niej relikty zabudowy hali targowej, odsłonięte w obrębie skrzydła wschodniego i dziedzińca ratusza, oraz poziom gruzu ceglanego, uchwycony w wykopie fundamentowym w ul. Solnej,

Faza IV - to lata 1823 - 1825 - budowa północnego skrzydła oficyny oraz urządzeń wewnętrznych w nim odsłoniętych,

Faza IV a - budowa piwnicy, powstałej po wybudowaniu oficyny północnej - datowanie -+1823 -25,

Faza V - budowa skrzydeł bocznych - po 1848 r. oraz ich wewnętrznych urządzeń (np. piece, filar),

Faza V a - budowa obiektu gospodarczego, przylegającego do oficyny wschodniej w obrębie dziedzińca, wydzielenie niewielkiego pomieszczenia w ramach innego, budowa zewnętrznej klatki schodowej do piwnicy oraz przebudowa południowej części skrzydła zachodniego w obrębie głównego pomieszczenia - datowanie -+ po 1848 r.

Faza V b - to lata 40 - te XX wieku i uzupełnienie zabudowy południowej części skrzydła zachodniego oraz wykonanie kanalizacji, która uszkodziła zarówno relikty obiektu Fazy I, jak i sklepienie zlewni.

Jak więc widzimy, praktycznie przez cały czas, od powstania Ratusza, teren ten był zabudowany. W tym miejscu, nasuwa się pytanie, jak wyglądał Rynek Solny i jak się odnosi obecny jego zasięg do historii tej części miasta, a może wręcz pytanie: czy Rynek Solny w ogóle istniał?

Budowa oficyn ratusza w XIX wieku niejako samorzutnie rozwiązała ten problem w odniesieniu do części południowej. Część północna - to XIX - wieczny obiekt Generałówki, zaś teren zawarty między nimi - to udokumentowana trwała zabudowa (murowana, podpiwniczona).

Powstaje nam więc obraz tożsamy z niektórymi przekazami ikonograficznymi. Jak więc w takim przypadku wyglądało zagospodarowanie terenu na zachód od tej zabudowy, na terenie przed Akademią? Niestety, obszar ten nie jest do dzisiaj rozpoznany w stopniu wystarczającym, bo za takowe nie można uznać dwóch niewielkich wykopów z 2000 r. Należy więc, myśląc poważnie o zagospodarowaniu tego terenu, uzupełnić te badania, zwłaszcza w części zachodniej oraz sektorze na przedłużeniu obecnej ulicy Ratuszowej w kierunku północnym.

Na zakończenie pragnę wspomnieć, iż wykonane (i trwające nadal) prace remontowe oficyn Ratusza stanowią chlubny wyjątek wśród prac remontowych prowadzonych w ostatnich latach w obiektach Starego Miasta. Otóż część odsłoniętych obiektów pozostawiono do ekspozycji, a więc będą ogólnie dostępne. Z pewnością ułatwi to przyswojenie wiedzy o przeszłości miasta - łatwiejsze w oparciu o obiekt oryginalny (nawet wypreparowany z kontekstu historycznego), niż na podstawie opracowań, czy nawet najlepiej napisanych przewodników.

Artur Witkowski - archeolog

* * *

Rynek Solny - nazwa pochodzi stąd, że był on miejscem handlu składowaną solą, sprowadzaną z żup wielickich i z Rusi Czerwonej. Pierwotnie rynek pomyślany był jako kwadratowy, ale nigdy tej idealnej formy nie osiągnął. W końcu XVI w. zabudowa była parterowa, szczytowa, w niemałym stopniu drewniana. Dopiero w XVII w. Rynek został obudowany piętrowymi kamienicami z attykami. Rynek ma kształt prostokątny i rozciąga się ku zachodowi, aż do bloku Akademii. Środek placu zajmuje budynek wzniesiony przez władze carskie dla celów wojskowych. Najbardziej regularna zabudowa piętrowymi domami podcieniowymi występuje od strony wschodniej i pn. - wsch. placu. Od pn. - zach. niska zabudowa o charakterze małomiasteczkowym.

Na podstawie przewodnika Jerzego Kowalczyka "Zamość" - wydanie z 1995 r.

* * *

Kto wyjaśni rodzące się wątpliwości - był Rynek Solny czy go nie było? Jak sądzę, największy problem będą mieć przewodnicy zamojscy, zanim znawcy tematu nie wyjaśnią wszystkiego ponad wszelka wątpliwość.