"...mnie się zdaje wielkim nieukiem, kto
dziejów i rzeczy krajowych nie zna..."
/Ciceron/

Znamy różne miasta. Są w naszych myślach żywe i serca mamy pełne ich przeszłości. Są miasta, o których mówiąc pochylamy głowę z szacunkiem, są bliskie sercu i często tak bardzo znane, że każdej chwili, przymknąwszy oczy, możemy sobie odtworzyć sylwetkę ich wież strzelistych, pałace, mroczne wnętrza katedr, w których z kamiennych sarkofagów przemawia wielkość i potęga przeszłości.

Czy jest w naszych myślach i sercach miejsce dla naszego miasta Zamościa? Czy znamy jego historię i piękne zabytki? Jeśli nie - oczu nie przymykajmy, bo oto nadarza się możliwość poznania tego miasta z bajki.


"ŚWIĄTYNIA MARSA"

Stulecia minęły liczne, zabytki Zamościa trwają ciągle, niektóre w niezmienionym dotąd od hetmanowych czasów kształcie. Przeżyła Katedra i pamięta wiele - ale milczą jej stare mury - niech przemówi ? przewodnik.

Zamojska Katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła ma dla polskiej kultury znaczenie olbrzymie. Jest miejscem szczególnym. Tu odbywały się uroczystości przysięgi kolejnych ordynatów, tu witano ich po długiej nieobecności, tu składano ich prochy. Niewątpliwie jest najwspanialszym darem dla potomnych. Miała spełnić rolę "votum" hetmana za zwycięstwa nad wrogami Rzeczypospolitej, a zarazem być pomnikiem jego własnej chwały.

Prof. Jerzy Kowalczyk określa ją jako "najwspanialsze dzieło architektoniczne symbolizujące "Civitas Dei" - Miasto Boga". Świątynia "ubrana w szaty antycznych porządków i to z wielkim znawstwem i smakiem - mogła zadowolić nawet wybredne gusta miłośników klasycznej sztuki".

Przyrównywana do kaplicy Zygmuntowskiej, jako konsekwentnie przemyślany pomnik chwały fundatora i jego rodu, stała się jednym ze znaczących elementów pejzażu miasta, harmonijnie wkomponowanym w jego całość. Jej różnorodność i piękno zostały stworzone i zrealizowane przez architekta Bernarda Moranda i fundatora Jana Zamoyskiego. Historia nie obeszła się ze świątynią łaskawie. W XIX w. zubożająca przebudowa ogarnęła bez mała całą jej architekturę. Wnętrze świątyni i jej bogata dekoracja architektoniczna wyszła jednak obronną ręką z tej opresji.

Katedra to nie tylko wspaniała architektura, lecz także bogate barokowe ołtarze, bezcenne obrazy włoskich i polskich mistrzów oraz rozległe krypty. W najpiękniejszej z kaplic - tablica nagrobna fundatora. Zamoyski "poprzestał jedynie na skromnej płycie, mimo że stać go było na okazały i kosztowny monument". Był to wyraz jego postawy wobec religii katolickiej oraz kultury antycznej, charakteryzującej się surowością cnót obywatelskich. Było w tym jednak i mistrzostwo autoreklamy. Pozostawił bowiem miasto, najwspanialszą pamiątkę, jaką człowiek może dać potomnym. Nic więc dziwnego, że po jego śmierci wypowiedziano słowa: "Takiego tedy męża straciłaś Ojczyzno moja, na jakiego rychło się nie zdobędziesz".

Zanim skłonimy się u trumny fundatora, poznajmy inskrypcję utrwaloną na płycie nagrobnej: "Hic situs est Joannes Zamoyski" (Tu leży Jan Zamoyski), prostą i skromną, ponieważ czyny są ważniejsze nić mauzolea i pomniki.

Podążajmy zatem śladami przewodnika, bo może pod wpływem jego słów, nastroju chwili, w swej bujnej przecież wyobraźni dojrzymy wyniosłą postać Zamoyskiego, jak dogląda prac związanych z budowa świątyni zwycięstwa, jak obmyśla każdy szczegół wnętrza, by wyrażał subtelność duszy ludzkiej, a zarazem stawał się panteonem sławy hetmana; sławy, która pokonała śmierć, aby przemienić się w wieczną legendę:

"człowiek wielki, który umarłszy nie umarł, (?) w sławie imienia swego wiecznymi czasy będzie żył".

Czyż nie jest to pokusa przeżycia czegoś niezapomnianego? Trawestując słowa opata Sugeriusa, duchowego twórcy gotyckiej architektury możemy powiedzieć: "Kimkolwiek jesteś, jeśli chcesz ocenić chwałę tej świątyni, podziwiaj nie złoto i cenę, lecz mistrzostwo dzieła".