Zamoyscy przez wiele stuleci rozdzielili się na kilka linii rodowych. Z oczywistych względów najwięcej wiadomo o linii ordynackiej rodu, związanej przede wszystkim z Zamościem i Zamojszczyzną. Stosunkowo najmniej znane są losy Zamoyskich, którzy w XIX wieku osiedlili się na Węgrzech (właściwie na terenie Górnych Węgier w granicach dzisiejszej Słowacji). Ta linia rodu została już opisana m.in. w pracach Katarzyny Karaskiewicz i Krzysztofa Czubary. Szczególnie ten ostatni badacz, historyk i regionalista zamojski, skoncentrował się na historii linii węgierskiej rodu Zamoyskich w odniesieniu do dziejów całej tzw. młodszej linii rodu Zamoyskich. Nieco uwagi poświęciła także Zamoyskim osiadłym na Węgrzech Jolanta Gepner w opracowaniu poświęconym polskim rodom arystokratycznym autorstwa prof. Teresy Zielińskiej.

Większość ustaleń faktograficznych w tym przede wszystkim genealogicznych, wyżej wymienionych badaczy, oparta została na materiałach źródłowych zgromadzonych w AGAD i Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie oraz XIX i XX wiecznych pracach heraldyczno-genealogicznych opublikowanych w języku polskim i niemieckim. Cenne w tym względzie pozostają również wspomnienia i pamiętniki przedstawicieli polskiej arystokracji, związanej z ziemiami węgierskimi, w tym również przedstawicieli rodów spokrewnionych z Zamoyskimi.

Linia węgierska Zamoyskich wywodzi się, tak jak wszyscy przedstawiciele tej rodziny, od Floriana Szarego, żyjącego w XIV stuleciu. Początki linii węgierskiej rodu sięgają czasów, w których żył Jan Zamoyski (1542-1605), kanclerz i hetman wielki koronny. Od żyjącego w owym czasie Stanisława Zamoyskiego (zm. 1592 r.), [brata Jerzego Zamoyskiego (zm. 1620 r.) kanonika krakowskiego, opata czerwieńskiego i biskupa chełmskiego], ożenionego z Felicją Borzechowską herbu Lubicz, pochodzą XIX wieczni przedstawiciele rodziny, którzy weszli w koligacje z najlepszymi rodami arystokratycznymi Węgier i Austrii.

Stanisław Zamoyski miał dwoje dzieci: Annę, która wybrała życie zakonne w klasztorze św. Brygidy w Sokalu oraz Jerzego, który poślubił Reginę Sadowską, po śmierci której wstąpił do klasztoru i został kanonikiem warszawskim. Z małżeństwa z Reginą Sadowską, Jerzy Zamoyski miał dziewięcioro dzieci: czterech synów i pięć córek. Trzech synów: Kazimierz, Jan i Aleksander nie doczekali się potomstwa, jedynie czwarty syn: Stanisław Zamoyski [m.in. major w pułku Ordynata Marcina Zamoyskiego (1637-1689)] z małżeństwa z Anną Zamiechowską herbu Gryf doczekał się jedynaka, również Stanisława. [Był on m.in. kapitanem gwardii koronnej]. Ożenił się on z Pauliną Woronicz herbu Pawęża z linii senatorskiej tego zasłużonego rodu i osiadł w majątku żony na Ukrainie. Jeden z dwóch ich synów: Ignacy Zamoyski, poślubił Annę Barańską i także zamieszkał na Ukrainie. Dwie jego córki poślubiły znakomitych kresowych obywateli ziemskich z rodów Strutyńskich i Przyłuskich Jedyny syn Ignacego i Anny Zamoyskich, Stanisław Kostka (1766-1830) ożenił się z Ludwiką Grochowską herbu Syrokomla.

Stanisław Kostka Zamoyski otrzymał w lipcu 1820 roku od cesarza Austrii Franciszka I dziedziczny tytuł hrabiowski. To właśnie jeden z trzech synów Stanisława Zamoyskiego, Józef Zamoyski (1797-1882), jako pierwszy z tej linii rodu osiadł na Węgrzech. W 1825 roku ożenił się z córką hrabiego Antoniego, ordynata na Traun i Petronell w Austrii, Eleonorą Abensberg und Traun (1803-1882). Teściowie Józefa Zamoyskiego byli znakomitą arystokracją cesarstwa. Hrabiego Antoniego tytułowano "szambelanem cesarza austriackiego", a jego małżonka Ludmiła Wrbna und Freudenthal była damą pałacową cesarzowej i drugą asystentką Orderu Krzyża Gwiaździstego.

Reprodukowana fotografia przedstawia niektórych Zamoyskich z linii węgierskiej rodu. Fotografia jest reprodukowana z: K. Karaskiewicz, Linia węgierska rodu Zamoyskich, w: Zamoyscy herbu Jelita, red. zbiorowa, katalog wystawy z AGAD, Warszawa 1997. Fotografia pochodzi ze zbiorów prywatnych ostatniej Zamoyskiej z linii węgierskiej: Zenaidy Koziełł-Poklewskiej z Zamoyskich (zm. 2002 r.).

Po zawarciu małżeństwa Józef Zamoyski sprzedał swoje dobra w Galicji i kupił majątek Bresztovany w rejonie Trnavy w dolinie Wagu na Górnych Węgrzech (obecnie: Male Bresztovany na Słowacji). Od tej pory związał się z ziemiami węgierskimi. Tu także wystawił typowy dla krajobrazu polskiego, parterowy okazały dwór z czterema kolumnami z dwóch stron. Z czasem wnętrza dworu ozdobione były portretami przodków rodu Zamoyskich, monarchów oraz polskich bohaterów narodowych, m.in. księcia Józefa Poniatowskiego, gen. Józefa Dwernickiego czy bohaterki powstania styczniowego 1863 roku, Emilii Plater.

W jednym z pokoi dworu znajdował się również zegar odtwarzający melodię "Mazurka Dąbrowskiego". Bresztovany stały się na wiele lat siedzibą linii węgierskiej rodu Zamoyskich oraz miejscem zjazdów rodzinnych.

Śladami ojca podążył również jeden z jego dwóch synów: Józef Juliusz Zamoyski (1831-1906). W 1867 roku ożenił się z Anną Eleonorą Nobel von Giebelstadt zu Darstadt (1848-1890), córką barona Henryka na Grodźcu (na Śląsku austriackim), c. k. szambelana i majora wojsk austriackich i Zofii z Mara de Felsö Száláspatak. Józef Juliusz był właścicielem majątku Moteszyce niedaleko Trenczyna (obecnie: Motešice na Słowacji). Majątek ten nie przynosił dochodów, teren był, bowiem górzysty i niedostępny, stąd gospodarka leśna, którą prowadził Józef Juliusz sprawiała duże trudności. W efekcie sprzedał on Moteszyce i przeniósł się z rodziną do Brestovan. Józef Juliusz był z wykształcenia prawnikiem, ukończył Uniwersytet w Innsbrucku. Później wstąpił do wojska. Uczestniczył w wojnie włoskiej 1866 roku. Walczył w bitwie pod Sadową w Kotlinie Pardubickiej (między wsią Sadowa, a twierdzą Königgrätz, [czes. Hrádec Kralowe]) i tu jako porucznik 8 Pułku Huzarów "Andreas Graf Palffy ab Erdöd",(w składzie 5 szwadronów walczącego w Armii Północnej przeciwko wojskom pruskim), uczestniczył 3 VII 1866 r. w słynnej szarży kawalerii na pozycje pruskie pod Streseticami.

Józef Juliusz Zamoyski z zamiłowania był jednak muzykiem i literatem. Grał na fortepianie, tłumaczył dzieła znanego węgierskiego autora Kalmana Mikszath (1847-1910). Napisał kilka sztuk teatralnych, z których "Ralph William" grany był w Wiedniu. Józef Juliusz Zamoyski całą swoją spuściznę literacką przekazał starszemu synowi Franciszkowi Józefowi Zamoyskiemu (1876-1948). Niestety wszystkie rękopisy spłonęły w 1914 roku w majątku Drozdowice pod Gródkiem Jagiellońskim. Według Elizy z Branickich Krasińskiej, Józef Juliusz Zamoyski interesował się także mistycyzmem i modnym wówczas spirytyzmem. Był człowiekiem wyjątkowej prawości. Mimo że nie był właścicielem Moteszyc, wspomagał swoich oficjalistów i służbę. Emanowała od niego skromność, poczucie godności, wielka dobroć i czystość charakteru.

Z ziemią węgierską związały się córki Józefa Juliusza Zamoyskiego. Zofia (1868-1947) była damą dworu arcyksiężnej Marii Józefy i dama Orderu Krzyża Gwiaździstego, a Jadwiga (1877-1957) - żoną Stefana (Pista) Hamosa de Hyhalom, rotmistrza 9. Pułku Huzarów "Graf Franz Leopold Nádasdy auf Fogaras". Oboje osiedli na Węgrzech. W Budapeszcie mieszkała także ich siostra Joanna Eleonora (1873-1927). Tylko najmłodsza, Maria (1887-1984), poślubiła w 1912 r., Polaka, Feliksa Gniewosza (1871-1926). Ich potomkowie mieszkają obecnie w Kanadzie. Jeden z synów Józefa Juliusza, Eugeniusz Zamoyski (1833-1906), dwukrotnie żenił się z węgierskimi szlachciankami. W 1860 roku poślubił Marię Oskay de Osco et Felso Dubovan (1842-1864) i miał z nią dwie córki. Jedna z nich, także Maria (1861-1926), została w 1885 r. żoną Alberta Steiger (słow. Steipor) von Munsingen, c. k. szambelana, porucznika rezerwy 2 Galicyjskiego Pułku Ułanów "Carl Philipp Fürst zu Schwarzenberg". Był on właścicielem dóbr Kamanfalu (węg. Kamanvalva, obecnie Kamanova na Słowacji) w komitecie nitrzańskim (niem. Neutra). Do samej Marii należały liczne majątki na Węgrzech: Szeptenecz - Ujfalu i Oczko w komitecie nitrzańskim, Karacsond i Domoszlo w komitecie heveskiem i Szent-Ivany w komitecie szolnokskim. Była także damą Orderu Krzyża Gwiaździstego. Druga córka Eugeniusza i Marii Zamoyskich, Ludmiła (1864-1928), w 1887 r. wyszła za mąż za Tomasza Zamoyskiego (1861-1935) z linii włodawskiej rodu, właściciela dóbr Iwie i Jabłoń, wnuka Stanisława Kostki Zamoyskiego (1775-1856), XII Ordynata Zamojskiego, Prezesa Rządu Tymczasowego Galicji w 1809 r., senatora Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.

Spośród trojga ich dzieci, jedyny syn August Zamoyski (1893-1970), został znanym artystą rzeźbiarzem. Eugeniusz Zamoyski ponowny związek małżeński zawarł w 1890 r. z Cecylią Greinocker. Losy ich dzieci: Eugeniusza Józefa (ur. 1891 r.), Stefana (ur. 1897 r.) i Eleonory (ur. 1903 r.), nie są znane. Prawdopodobnie zmarły one w dzieciństwie.

Starszy syn Józefa Juliusza Zamoyskiego, Franciszek Józef Zamoyski (1876-1948), był znanym działaczem społecznym i przemysłowcem. Urodził się w Moteszycach na Górnych Węgrzech, niedaleko Trenczyna. Rodzina jego matki w całości mieszkała w Niemczech (w Bawarii w okolicy Würzburga), i spokrewniona była poprzez małżeństwa z arystokracją austriacką, angielską i węgierską.

Franciszek Józef Zamoyski ukończył Akademię Górniczą w austriackim Leobon. Pracował następnie w belgijskiej spółce górniczej w Rosji, Meksyku i Hiszpanii. Zarobione pieniądze inwestował w galicyjskie złoża naftowe. Pozwoliło mu to na zakup majątku Bortniki pod Lwowem. Z czasem kierował już wielką spółką naftową, a w okresie międzywojennym także i spółką drzewną "OIKOS". Jego firma drzewna produkowała m.in. płyty klejone (dyktę), które sprzedawano w kilku krajach Europy i w Argentynie. Oprócz tych prac Franciszek Józef Zamoyski był znanym społecznikiem galicyjskim. Był m.in. marszałkiem powiatu drohobyckiego, a w 1908 roku wybrano go posłem do Sejmu galicyjskiego, był wtedy najmłodszym posłem w tym gremium. Poślubił Marię Lubomirską (1877-1954) z Równego, siostrę Anny Radziwiłłowej. Ich syn, Krzysztof Ksawery Zamoyski (1911-1995), absolwent wydziału rolnictwa na Politechnice Lwowskiej, planował założenie stadniny koni, ale marzenia te przerwał wybuch wojny w 1939 roku. Siostra Krzysztofa Ksawerego, Zenaida Eleonora Stanisława Zamoyska (1913-2002), była absolwentką Wyższej Szkoły Handlowej we Lwowie.

Krzysztof Ksawery Zamoyski w czasie wojny 1939 roku zaciągnął się do stacjonującego we Lwowie 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich i wszedł w skład jego kadry zapasowej w Stanisławowie jako prosty ułan. Po klęsce wrześniowej, podczas próby przedostania się do Europy Zachodniej, został internowany na Węgrzech. Uciekł stamtąd i przedostał się do Francji gdzie wstąpił do formującego się polskiej armii. Walczył pod dowództwem gen. Maczka, został ranny pod Calais i zakończył swój szlak bojowy. Po wojnie wyjechał do Anglii i zamieszkał w Londynie. Dopiero w 1971 roku ożenił się z Wandą d'Erceville. Zmarł bezpotomnie. Na nim to ostatecznie wygasła linia węgierska rodu Zamoyskich.

Siostra Krzysztofa Ksawerego, Zenaida z początkiem 1940 roku przedostała się wspólnie z ojcem Franciszkiem Józefem i matką Marią z Lubomirskich Zamoyską, przedostała się ze Lwowa do Warszawy. Pracowała w Czerwonym Krzyżu. W powstaniu warszawskim 1944 roku pracowała jako pielęgniarka w prowadzonym przez siebie szpitaliku w willi przy ul. Idzikowskiego. Pod koniec września 1944 roku uciekła z Warszawy i schroniła się w Małej Wsi, majątku rodziny Morawskich, następnie wraz z najbliższymi udała się do Nieborowa do swej ciotki Anny z Lubomirskich Radziwiłłowej (1882-1947). Na początku 1945 roku Zeneida z rodzicami, Radziwiłłowie z Nieborowa i ich goście z rodzin Branickich i Krasickich, zostali aresztowani przez sowieckie NKWD i wywiezieni do Krasnogorska pod Moskwą, gdzie zostali internowani. Powrócili po ponad dwu i pół letnim pobycie w tamtejszym obozie. Franciszek Józef Zamoyski wkrótce po powrocie w 1948 roku zmarł, Maria natomiast w rok po śmierci męża otrzymała paszport i wyjechała do syna do Londynu. Zmarła w 1954 roku. Zenaida przez cztery lata bezskutecznie starała się o paszport Wobec definitywnej odmowy pozostała w Polsce. W 1953 r. wyszła za mąż za Krzysztofa Koziełł-Poklewskiego, prawnika i absolwenta Sorbony. Zmarła w Warszawie w 2002 roku. Na zakończenie tego krótkiego przeglądu informacji dotyczących rodu Zamoyskich z linii węgierskiej, a właściwie górno węgierskiej, albowiem większość majątków tej rodziny na czele z kolebką rodu - Bresztovanami k/Trnavy, położona była na terenie dzisiejszej Słowacji, warto podkreślić, że chociaż nie brali oni czynnego udziału w ważnych wydarzeniach kraju, w XIX wieku byli głęboko przywiązani tak do tradycji rodowej jak i polskości, z jakiej wyrośli.

Każdą porażkę Polski na arenie europejskiej głęboko przeżywali. Angażowali się także w działalność społeczną i gospodarczą dla podniesienia kraju, szczególnie Galicji pod zaborem austriackim. Wzorem dla takiego postępowania były prace podjęte przez Franciszka Józefa Zamoyskiego, służące podniesieniu zrujnowanej i zacofanej gospodarki Galicji. On sam niechętnie angażował się w przedsięwzięcia polityczne, był do końca życia bezpartyjnym konserwatystą, a w okresie międzywojennym, m.in. zdecydowanym przeciwnikiem sanacji po śmierci marszałka Józefa Piłsudskiego.

Jak podkreślają zgodnie dotychczasowi badacze dziejów tej linii rodu Zamoyskich: "Zamoyscy z linii węgierskiej XIX i XX wieku, choć wychowani poza rdzennymi terenami Polski, często w mieszanych kulturowo rodzinach, byli zawsze Polakami, patriotami i na takich obywateli wychowywali kolejne pokolenia".

Oprac. na podst.
AGAD Archiwum Zamoyskich, sygn. 19;
Biblioteka Jagiellońska rkps. 5344, t.4;
K. Niesiecki, Herbarz Polski, Lipsk 1842;
T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, Poznań 1880 t. 2, 5-6;
A. Boniecki, Herbarz Polski, Warszawa 1904 t. 6-7, 14;
J. S. Dunin - Borkowski, Almanach błękitny. Genealogie żyjących rodów polskich, Lwów 1908;
J. S. Dunin-Borkowski, Genealogia żyjących utytułowanych rodów polskich, Lwów 1914;
Gotaisches Taschenbuch den Graflichen Hauser, Gota 1912;
K. Pułaski, Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Warszawa 1991 t. 1-2;
Berlicz Sas, Dwie babki - pamiętnik Berlicz Sasa [Juliusza Strutyńskiego], Warszawa 1876;
L. Jabłonowski, Pamiętniki, Kraków 1963;
Listy Elizy z Branickich Krasińskiej z lat 1835-1876, oprac. Z. Sudolski, przekł. U. Sudolska, Warszawa 1996 t. 1-3
K. Karaskiewicz, Linia węgierska rodu Zamoyskich herbu Jelita, w: Zamoyscy herbu Jelita, red. zbiorowa, Warszawa 1997, s. 47-55;
K. Czubara, Saga rodu Zamoyskich (17). Linia węgierska, w: Tygodnik Zamojski, nr 6, 2003, s. 26;
K. Czubara, Jan Zamoyski a jego krewni z młodszej linii rodu, w: Jan Zamoyski wódz - mecenas - polityk, Zamojsko Wołyńskie Zeszyty Muzealne (numer specjalny), t. III, Zamość 2005, s. 163-175;
T. Zielińska, Poczet polskich rodów arystokratycznych, Warszawa 1997 s. 489-490;