Gehenna zamojskich Żydów

16 października 1942 r. cztery tysiące zamojskich Żydów zgromadzono na rynku Nowego Miasta w Zamościu, a potem pognano w kierunku Izbicy. Najsłabszych, w tym dzieci i starców zabijano. Tak zginęło ponad 100 osób.

Po wkroczeniu do Zamościa Niemcy utworzyli w mieście Judenrat (na jej czele początkowo stał Bencjan Lubliner, a potem Mendel Garfinkiel). W 1941 r. całą ludność żydowską przeniesiono do getta na Nowym Mieście (utworzono je m.in. przy ul. Hrubieszowskiej i Gminnej). Żydzi mieli nakazane nosić opaski z gwiazdą Dawida, a 250 mężczyzn musiało stawiać się codziennie do ciężkich robót. To był początek gehenny zamojskich Żydów.

Wszyscy drżeli z przerażenia

W zamojskim getcie stłoczono także ok. 2 tys. osób, które wysiedlono z innych rejonów Rzeszy, a potem przybyli tam także Żydzi m.in. z Łodzi i Wrocławia. Panowały tam fatalne warunki sanitarne. W marcu 1942 r. do zamojskiego getta dotarły alarmujące wieści z lubelskiego Judenratu. Rozpoczęła się tam brutalna akcja wysiedleńcza ("Aktion Reinhardt"). Ustalono, że Żydów z Lublina ładowano w pociągi i wysłano do Bełżca, na teren byłego obozu pracy.

Codziennie trafiały tam transporty liczące od 10 do 12 tys. osób. (takie informacje uzyskano od polskich kolejarzy). W sobotę 11 kwietnia 1942 r. (o godz. 14) Niemcy otoczyli zamojskie getto. Akcją kierował hauptsturmfuhrer Gotthard Schubert, szef zamojskiego gestapo. Ludność zebrano na rynku Nowego Miasta (obok siedziby Judenratu).

Nie wszyscy stawili się na miejsce zbiórki. Dlatego hitlerowscy oprawcy chodzili po domach i wyciągali z nich ludzi i pędzili na plac. Wielu starych i niedołężnych ludzi mordowano na miejscu. Tak zgineła m.in. 83-letnia Hessa Goldsztajn siostra pisarza I.L. Pereca, Hersz Meser, Izaak Szpizajzen, Chaim Bokser oraz ponad 80 innych osób, w tym także pacjenci żydowskiego szpitala. Tych, którzy zgłosili się na rynek lub zostali tam przyprowadzeni siłą ustawiono w szeregach. Bito ich, kopano, poniżano. Obserwował to 12-letni wówczas Moshe Frank.

"Wszyscy drżeli z przerażenia" - wspominał po latach "Matka osłaniała mnie ciałem, chcąc oszczędzić tych widoków, mimo to widziałem przed sobą niemieckie, wysokie buty, psy, pejcze i broń. Napięcie sięgało zenitu, a nasze nerwy były na wyczerpaniu".

Żydów uformowano w kolumny i pognano ul. Lwowską w kierunku Starego Miasta. Niemcy obawiali się ucieczek, dlatego obstawili Żydów gęstym kordonem żandarmerii i policji. Każdego kto tracił siły zabijano (tak zginęło ponad 150 osób). Zrozpaczeni Żydzi dotarli na tzw. rampę buraczaną między dzisiejszą ul. Orlicz-Dreszera, a ul. Peowiaków, gdzie ustawiono już pociąg składający się z 21 wagonów. Transport pojechał do Bełżca. Szacuje się, że podczas tej akcji zginęło ponad 3,1 tys. osób, w tym ok. 700 dzieci do lat 14.

Marsz śmierci

Zamojskie getto nadal było przeludnione. Trafiali tutaj Żydzi z wysiedlanych miejscowości Lubelszczyzny oraz ponad 2 tys. tzw. Żydów zagranicznych m.in. z Niemiec, Czech i Węgier. Niemcy nie dali im spokoju. 17 maja przeprowadzano następną akcję wysiedleńczą, 24 maja odbyła się kolejna, potem jeszcze jedna... Mieszkańcy getta stracili nadzieję. W październiku nadal przebywało tam ponad 4 tys. osób. Wtedy Niemcy postanowili "oczyścić" miasto z Żydów.

16 października 1942 r. przeprowadzono likwidację getta. Tym razem lokalnych oprawców wspierał specjalny batalion żandarmerii zmotoryzowanej sprowadzony z Warszawy. O godz. 5 nad ranem zamojskie getto znowu zostało otoczone kordonem Niemców. Żydów zgromadzono na rynku i ustawiono naprzeciwko lufy ciężkiego karabinu maszynowego. Scenariusz się powtórzył.

Opornych wyciągano z domów, bito lub mordowano na miejscu. Potem tłum opędzono ulicami: Lwowską, Peowiaków i Lubelską do Izbicy. Ludzie szli piątkami, a kolumna rozciągała się na kilkaset metrów. Żydów szczuto psami i popędzano. Tych którym zabrakło sił zabijano. Taki los spotkał ponad 100 osób (byli to głównie starcy i dzieci). Nie wszyscy godzili się na taki los. Obok kościoła w Sitańcu samobójstwo popełniła zamojska lekarka dr Bronisława Rosenbuch-Spielgielglass (wcześniej kobieta otruła swojego 12-letniego syna Adama).

Ten koszmarny marsz trwał 8 godzin. Zamościanie trafili do getta przesiedleńczego w Izbicy. Potem powieziono ich do obozów w Bełżcu i Sobiborze, gdzie jak ich poprzednicy - zostali zamordowani. Przez kilka dni trwało jeszcze przeczesywanie zamojskiego getta. Odnaleziono kolejnych kilkuset Żydów. Większość popędzono do Izbicy, niektórych rozstrzelano na żydowskim cmentarzu. Oprawcy niszczyli też wszystko co miało związek Żydami. Zdewastowali zamojskie synagogi oraz zniszczyli oba kirkuty. Po zamojskim kahale (gminie) pozostało niewiele.

O tragedii zamojskich Żydów w Zamościu nie zapomniano. Ich pamięć czczona jest co roku w różny sposób (wystawy, konferencje, artykuły w prasie itd.). Nie tylko. Zamojski zespół Ofensywa Brunetów napisał na ten temat piosenkę.

Ofensywa Brunetów "Czarna Złota Jesień"

Tekst jest skrótem artykułu autorstwa Bogdana Nowaka, który ukazał się w Kronice Tygodnia. Materiał został opracowany m.in. na podstawie książki Adama Kopciowskiego pt. "Zagłada Żydów w Zamościu".

Zobacz podobne:
     "Kto napisze naszą historię" - pokaz specjalny filmu o Holokauście / 2019-01-20
     Moi żydowscy rodzice, moi polscy rodzice / 2018-10-11
     Zamość upamiętni zagładę Żydów / 2018-10-04
     Bruneci zagrają dla zwierzynieckich pań / 2016-03-08
     Bruneci ze Stefanem Milerem / 2015-09-17
     Bruneci błagają o przerwanie deszczu / 2015-08-19
     Majowa Ofensywa Brunetów / 2015-05-04
     Niepokorny koncert bardów / 2014-12-14
     Wokalna ofensywa w Świdniku / 2014-11-29
     Laury dla zamojskich bardów / 2014-10-26
     Bruneci zagrają na LAF / 2014-08-06
     Bruneci przygotowują drugą płytę / 2014-07-02
     W świecie francuskiej piosenki z Iris Munos / 2014-04-02
     "Od Piaf do Brela" rozdajemy wejściówki na koncert Iris Munos / 2014-03-23
     Uczniowie z Zamościa poznają żydowską historię swojego miasta / 2014-03-13
     "Od Piaf do Brela" - koncert Iris Munos / 2014-03-03
     "Bruneci" promują w "Koszu" debiutancką płytę / 2014-02-03
     O debiutanckiej płycie Ofensywy Brunetów opowiada Maciej Dziewulski / 2013-12-30
     Poeta z Domu Centralnego / 2013-11-04
     Zaduszki z Brunetami / 2013-10-28

Warto przeczytać:

[do góry]