W Parku Miejskim w Zamościu 27 września o godz. 16.00 zostanie odsłonięte popiersie Stanisława Staszica (1755-1826), pisarza politycznego i publicysty, działacza oświeceniowego, pioniera spółdzielczości, filozofa, księdza katolickiego (przez niemal 20 ostatnich lat życia Staszic nie pełnił posługi duszpasterskiej). To dar Towarzystwa Szkół Staszicowskich z siedzibą w Stąporkowie (woj. świętokrzyskie).

Popiersie ostanie ustawione na cokole przy głównej alei parkowej. Żeliwny odlew jest kopią XIX-wiecznej rzeźby, której autorstwo przypisuje się Pawłowi Malińskiemu. Wykonano go z matrycy w 1998 r. Na uroczystość zaprasza Marcin Zamoyski Prezydent miasta Zamość oraz Bronisław M. Bury, prezes Towarzystwa Szkół Staszicowskich.

* * *

Staszic trafił do domu Zamoyskich w 1781 r. jako nauczyciel synów IX ordynata Andrzeja Zamoyskiego (1717-1792). Był nie tylko nauczycielem i wychowawcą młodych Zamoyskich, z czasem został zaufanym współpracownikiem i doradcą, w szerokim zakresie uczestnicząc w życiu rodziny Zamoyskich.

W Zamościu znalazł się albo w końcu 1781 albo na początku 1782r. Zapewne dzięki poparciu Zamoyskiego na Akademii Zamojskiej uzyskał doktorat z prawa rzymskiego i kanonicznego (1782) oraz objął katedrę języka francuskiego (1783).

Z kolei w latach 1788-1791 z prezenty Zamoyskiego był proboszczem w Turobinie i Czernięcinie. Razem z Zamoyskimi odbył prawie dwuletnią podróż do Austrii i Włoch (1790-1791). Po śmierci Andrzeja Zamoyskiego (i po upływie 10-letniego kontraktu nauczycielskiego) pozostawał związany z jego rodziną do lutego 1797 r., tj. do śmierci Konstancji Zamoyskiej, wdowy po Andrzeju.

W latach następnych był związany z domem ich córki Anny z Zamoyskich Sapieżyny. W epoce Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego na niwie rządowej i obywatelskiej utrzymywał dobre relacje z XI ordynatem Stanisławem Kostką Zamoyskim, młodszym ze swoich wychowanków. Pod wpływem Andrzeja Zamoyskiego napisał Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787) oraz Przestrogi dla Polski (1790), jedne z najgłośniejszych tytułów polskiej publicystyki politycznej epoki upadku Rzeczypospolitej. Ponadto w okresie zamojskim przetłumaczył Epoki natury G.L. Buffona (1786) oraz Numę Pompiliusza J.P.C. Floriana (1788) i Pochwałę Marka Aureliusza A.L. Thomasa (1789).

W 1808 r. Staszic opracował Pochwałę Andrzeja Zamoyskiego, którą czytał na publicznym posiedzeniu Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie (10 listopada t.r.). Przedstawił w niej swojego dawnego pracodawcę jako wzór cnót obywatelskich: przypomniał jego postawę jako marszałka trybunału lubelskiego, kanclerza wielkiego koronnego, członka Komisji Edukacji Narodowej, pioniera oczynszowania chłopów. Najwięcej uwagi poświęcił jego pracy nad zbiorem praw sądowych, konkludując, że choć prawdy głoszone przez Zamoyskiego odrzucono, to jednak "posiane w narodzie krzewiły się i rosły, by zakwitnąć" w dniu 3 maja 1791 r. (Druk pochwały w IV tomie Dzieł Stanisława Staszica, Warszawa 1816). Pobyt w domu Zamoyskich miał decydujący wpływ na ostateczne ukształtowanie poglądów i postawy patriotycznej i obywatelskiej Staszica oraz umożliwił mu w latach późniejszych odegranie znaczącej roli w życiu zbiorowym Polaków w epoce porozbiorowej. W 1816 r. został odznaczony Orderem Orła Białego.