Układ architektoniczny Zamościa i zespół jego budynków jest dziełem włoskiego architekta Bernardo Morando. "Idealne miasto" renesansu ufundował "człowiek wielkiej tolerancji religijnej" Jan Zamoyski, kanclerz i hetman wielki koronny. Integralnym elementem tego układu urbanistycznego są kościół i synagoga, zaprojektowane w tym samym stylu architektonicznym i wykonane z równym rozmachem; przypominają one o współistnieniu kultur, tak charakterystycznym dla Zamościa od początku jego istnienia.

Synagoga w Zamościu została wzniesiona w początkach XVII wieku w stylu późnorenesansowym. Pierwotnie składała się z jednego budynku, wzniesionego na planie kwadratu. W połowie XVII wieku od strony południowej i północnej dobudowano niskie babińce (pomieszczenia dla kobiet, które chcą brać udział w modlitwach). Główny budynek wieńczy attyka, za którą ukryty jest dach (tzw. dach pogrążony). Sklepienia synagogi (zarówno sali głównej jak i babińców) zdobi dekoracja sztukatorska, bliska dekoracjom na sklepieniu nawy głównej zamojskiej kolegiaty. Oba budynki dekorowano niemal w tym samym czasie i w obu zastosowano ten sam typ dekoracji sklepień, zwany kalisko-lubelskim. We wschodniej ścianie Sali głównej znajduje się kamienna wnęka mieszcząca zwoje Tory (Aron haKodesz); jej bogate obramowanie wykonane zostało w pierwszej połowie XVII wieku. Zamojska synagoga wyremontowana została w latach 1967-72. Od tamtego czasu w budynku nie przeprowadzono żadnych poważniejszych prac renowacyjnych.

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce wspólnie z władzami lokalnymi, Ziomkostwem Żydów Zamojskich oraz lokalnymi organizacjami pozarządowymi, rozpoczęła rewitalizację obiektu, a po zakończeniu renowacji pragnie stworzyć w zamojskiej synagodze centrum, w którym znajdą miejsce inicjatywy lokalne, szczególnie te związane z kulturą i dziedzictwem regionu.

W synagodze, w Sali głównej powstanie sala widowiskowa i multimedialne Muzeum Żydów Zamościa i Okolic. Muzeum prezentować będzie historię przenikania i wzajemnego wzbogacania się kultur żydowskiej i polskiej na terenie Zamojszczyzny; przybliżać będzie sylwetki Żydów, którzy współtworzyli intelektualne, religijne i kulturowe oblicze tego regionu (np. Icchak Leibusz Perec, Maggid z Dubna, Bolesław Leśmian). Ekspozycja stała Muzeum, wykorzystując różnorodne technologie multimedialne, prezentować będzie historię żydowskiego Zamościa i okolic (wirtualną podróż po sztetlech, chasydzkie opowieści, sylwetki zamojskich Żydów itp.).

Babiniec północny zostanie przeznaczony dla centrum lokalnych organizacji pozarządowych, a w babińcu południowym znajdzie swoje miejsce centrum informacji turystycznej. Budynek synagogi jest w bardzo złym stanie technicznym: wymaga szybkiego i kompleksowego remontu. Koszt prac remontowych szacowany na kilka milionów złotych - Fundacja podejmuje różne działania, by pozyskać środki finansowe na remont, a jest to olbrzymie wyzwanie.

Apel i prośba Fundacji do wszystkich, którym los zabytków kultury żydowskiej nie jest obojętny, o wpłaty na podane konto z dopiskiem - "Synagoga w Zamościu".
PLN: PL23 1030 1508 0000 0005 0294 3006
USD: PL98 1030 1508 0000 0005 0294 3014
Projekt wspiera Bank BPH.

Materiał opracowany na podstawie informacji ze strony Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce.