Zamość był jednym z kilku miast na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego, które aktywnie włączyły się w proces odradzania się naszej Ojczyzny już w październiku 1918 roku. Trzeba w tym miejscu przypomnieć nazwiska osób, bez których działania niepodległościowe, a przede wszystkim mobilizacja społeczeństwa w październiku i listopadzie 1918 roku nie byłaby możliwa.

Ludzie Niepodległości. Zamość 1918

Reprezentowali oni zarówno najbardziej aktywne na ziemi zamojskiej koła ludowe związane z PSL "Wyzwolenie", jak i PPS oraz struktury Narodowej Demokracji (ND).

Najsilniejszy październikowy akcent w 1918 roku w Zamościu, stanowiły manifestacje patriotyczne w dniach 13 i 15 października. Pierwszą z nich współorganizował Maciej Rataj, nauczyciel języków klasycznych w Gimnazjum Męskim w Zamościu, później w Odrodzonej Polsce m.in. Marszałek Sejmu. Jak komentowały tę patriotyczna manifestację "Nowiny Zamojskie", jedna z czterech ukazujących się w owym czasie w Zamościu gazet codziennych,: " Jedynie chyba ostatni wiec z 18 II 1918 roku, będący protestem przeciwko postanowieniom Traktatu Brzeskiego, da się porównać co do liczebności słuchaczy jak i nastrojów". Faktycznie w manifestacji 13 października 1918 r. uczestniczyło ponad 10 tys. osób, (w sytuacji kiedy liczba mieszkańców Zamościa w owym czasie wynosiła nieco ponad 13,0 tys.). Komentator prasowy podkreślał także, że z licznych mów tego dnia wygłoszonych pod murami dawnego kościoła oo. franciszkanów, wyróżniała się: "Spokojna a rzeczowa mowa profesora Rataja, przedstawiająca ogólne tło bieżących wypadków". 15 października 1918 roku ukazała się odezwa PSL "Wyzwolenie", wzywająca do organizowania kół wiejskich i związku młodzieży, wstępowania w szeregi Straży Obywatelskiej i Polskiej Organizacji Wojskowej (POW).

Właśnie na POW, organizacji działającej konspiracyjnie w Zamościu już od 1917 roku, spoczął ciężar akcji bezpośredniej. Komendantem obwodu POW był Zygmunt Pomarański, a utworzonym Okręgiem POW VIII A, w którego strukturach był również Zamość, kierował legionista I Brygady Kazimierz Kierzkowski. Jawne poczynania niepodległościowe były oczywiście obserwowane przez wojskowe władze austriackie. Jednak wszystko w cesarskich Austro-Węgrzech waliło się w tych dniach w gruzy. W kilka dni po 15 października bez przeszkód prowadzono zakup broni dla organizowanej Straży Obywatelskiej. W Zamościu stacjonował C.K. 30 Pułk Piechoty, w którym co prawda Polacy stanowili mniejszość (ok. 140 oficerów i żołnierzy) ale działała tam silna komórka POW kierowana przez kpt. Franciszka Golińskiego. 1 listopada 1918 roku właśnie ona rozpoczęła akcję polską w Zamościu. Oddziały złożone z członków POW i ochotników, dowodzone przez kpt. Golińskiego obsadziły najważniejsze obiekty w mieście. Komendant austriacki Zamościa płk Juliusz Fischer, został zmuszony do przekazania władzy w ręce polskie. Zmuszono także zbuntowanych oficerów ukraińskich z 30 Pułku Piechoty do opuszczenia zajętego przez nich magazynu broni w koszarach pułku. 2 listopada 1918 r. ze schodów Ratusza zamojskiego przemawiał do ludności Zamościa zgromadzonej na Rynku Wielkim, dyrektor Seminarium Nauczycielskiego w Zamościu prof. Tadeusz Mikułowski. Wydano również odezwę do mieszkańców powiatu. Komendantem struktur POW w mieście mianowano ziemianina Zygmunta Brochwicza-Lewińskiego, a na polskiego starostę w Zamościu, generalny komisarz Rady Regencyjnej w Lublinie, powołał Adama Sajkiewicza. Burmistrzem miasta pozostał związany z POW, Edward Stodołkiewicz.

Władzę w Zamościu, bezpośrednio po rozbrojeniu Austriaków, objął Tymczasowy Komitet Powiatowy, w składzie którego znaleźli się reprezentanci wszystkich grup społecznych i opcji politycznych w mieście. Byli to: ksiądz Józef Dąbrowski, Tadeusz Czernicki, Jan Emeryk, Antoni Sajkiewicz, Edward Stodółkiewicz, Karol Fiszhaut (reprezentant społeczności żydowskiej miasta) i Jerzy Kopczyński. Tymczasowy Komitet Powiatowy rozpoczął organizację polskiej administracji miejskiej i powiatowej oraz zabezpieczał poprzez podległą mu Straż Obywatelską, porządek w mieście i jego okolicach. Przejściowo Tymczasowy Komitet musiał przekazać jednak władzę wysłannikom Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, powołanego 7 XI 1918 roku w Lublinie, w tym wyznaczonemu komisarzowi ludowemu tego Rządu, Stanisławowi Dziubie. Wobec szybko zmieniającej się sytuacji politycznej, upadku Tymczasowego Rządu lubelskiego i rozszerzających się działań władz warszawskich, władza w Zamościu i powiecie od ok. 11 listopada 1918 roku ponownie przeszła w ręce Tymczasowego Komitetu Powiatowego i sprawowana była do początków 1919 roku. Ostatnim akordem burzliwych miesięcy 1918 roku była próba rewolty komunistycznej podjęta na fali wydarzeń rewolucji rosyjskiej, dokonana przez aktywistów utworzonej w początkach grudnia 1918 roku w Zamościu "Partii Socjaldemokratów Bolszewików", na czele z Ignacym Kowalskim, Janem Rycajem, Wincentym Kowalskim, Antonim Albrechtem i Józefem Pleskaczyńskim. Trwające w dniach 28-29 XII 1918 roku, zamieszki, morderstwa i grabieże, uśmierzyły na prośbę Tymczasowego Komitetu Powiatowego i Burmistrza Zamościa, oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem mjr Leopolda Lisa-Kuli, przybyłe 30 XII z Lublina transportem kolejowym. Oddziały te udaremniły także rozszerzenie się zamieszek poza obręb miasta, likwidując bojówki komunistyczne w okolicach Sitańca, Niedzielisk i Starego Zamościa. W wyniku krwawych wydarzeń 28-29 XII zginęło ok. 10 osób, aresztowano natomiast 264 uczestników, z których 20 skazano w 1919 roku, prawomocnymi wyrokami sądu na kary więzienia. O wszystkich tych wydarzeniach na bieżąco informowała szeroko prasa zamojska: "Kronika Powiatu Zamojskiego", "Gazeta Zamojska"(PSL), "Kurier Zamojski"(ND) i "Nowiny Zamojskie" (Bezpartyjne). Ważnym momentem obszernie relacjonowanym przez prasę było m.in. uroczyste zaprzysiężenie w Kolegiacie Zamojskiej oficerów i urzędników w wyzwolonym Zamościu na wierność Odrodzonemu Państwu Polskiemu.

Na zakończenie trzeba podkreślić, że wydarzenia października, listopada i grudnia 1918 roku w istotny sposób wpłynęły na kształtowanie się silnych uczuć patriotycznych społeczeństwa Zamościa, bez względu na przynależność polityczną, pozycję społeczną i wyznawaną religię. Kreowały także wzorzec wspólnego myślenia i postępowania wobec tych sił, które od zarania negowały zasadność i możliwość istnienia wolnego państwa polskiego. Dowody tej jedności, wspólnoty myśli i czynu, dało społeczeństwo miasta w przeważającej swej większości w roku 1920 w czasie zmagań z nawałą bolszewicką.

* * *

Aneks nr 1

Ksiądz Józef Dąbrowski (1888-1976) - infułat zamojski, od 1917 do 1928 roku wikary, od 1918 roku rektor kościoła św. Mikołaja w Zamościu i prefekt szkół zamojskich, niezwykle czynny działacz patriotyczny, społeczny i gospodarczy. 2 XI 1918 roku na jego ręce złożyli urzędnicy i wojskowi przysięgę na wierność Odrodzonemu Państwu Polskiemu, w 1918 roku przewodniczący Straży Obywatelskiej i członek Komitetu Powiatowego.

Tadeusz Mikułowski (1884-1944) - Dyrektor Seminarium Nauczycielskiego w Zamościu, znany zamojski mówca. Kilkakrotnie zabierał głos publicznie w ważnych dla Zamościa momentach w 1918 roku (m.in. 10 X 1918 roku i 2 XI 1918 roku w wolnym od zaborcy mieście).

Stefan Miler (1888-1962) - wieloletni nauczyciel przyrody Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego w Zamościu, legionista 1 Pułku Legionów (1915 r.), przywódca manifestacji zamojskiej w obronie Chełmszczyzny w lutym 1918 roku, członek POW, w Odrodzonej Polsce wieloletni prezes Związku Legionistów i Związku Rezerwistów. Założyciel zamojskiego ogrodu zoologicznego (1918/1919 r.).

Maciej Rataj (1884-1940) - nauczyciel języków klasycznych w Gimnazjum Męskim w Zamościu w latach 1916-1917, działacz ludowy, organizator pierwszych manifestacji patriotycznych w Zamościu w październiku 1918 roku. W Niepodległej Polsce m.in. marszałek Sejmu RP.

Maurycy Zamoyski (1871-1939) - XV Ordynat zamojski, dyplomata, współorganizator Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) we Francji (wiceprezes i prezes tej organizacji pod nieobecność twórcy KNP, Romana Dmowskiego), aktywny w pracy niepodległościowej poza granicami kraju, z własnych funduszy finansował działania KNP. Współtwórca tzw. "Armii Błękitnej" gen. J. Hallera w 1918 roku. Pierwszy poseł pełnomocny (ambasador) RP we Francji w 1919 roku. Kandydat na Prezydenta RP w pierwszych wyborach na ten urząd w 1922 roku. W ich wyniku prezydenturę objął Gabriel Narutowicz (zm. 16 XII 1922 r.).

Kazimierz Lewicki (1884-1948) - absolwent Uniwersytetu Lwowskiego, filolog, nauczyciel, organizator szkolnictwa średniego w Zamościu. W latach 1916-1932 kierował Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego. Położył wielkie zasługi jako organizator szkolnictwa i wychowania patriotycznego młodzieży. Odgrywał znaczącą rolę w międzywojennym Zamościu. W latach 1918-1926 był radnym miejskim. Współorganizator Koła Miłośników Książki w Zamościu oraz Prezes Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego i Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w Zamościu.

Aneks nr 2

Zamość we wrześniu 1918 roku.

"Od sławnego rodu Zamojskich wywodzący swą nazwę Zamość, starodawny gród i forteca Rzeczypospolitej, uwieczniony jako siedziba Jana Zamojskiego w "Potopie" H. Sienkiewicza, jest dziś powiatowym miastem o 13 054 mieszkańcach (wedle spisu z r.b.) w tem 4537 katolików, 8507 Żydów i 10 prawosławnych. Godną uwagi i zapamiętania jest szczególnie ta ostatnia cyfra, dziesięciu prawosławnych na trzynastotysięczną ludność; wymowne świadectwo polskości tej ziemi, po którą chciwie dłoń wyciąga żywioł ukraiński.

Miasto leży nad rzeczką Łabuńką, posiada stację kolei żelaznej i połączone jest szosą z Tomaszowem lubelskim, Biłgorajem i Krasnymstawem. Magistrat składa się z burmistrza i 4 ławników, a Rada Miejska z 32 radnych. Miasto ma ulice brukowane, oświetlenie naftowo-żarowe, skwerów i ogrodów ogólną przestrzeń 3 morgi nie licząc ogrodu miejskiego, który obecnie powstaje. Zamość jest o tyle szczęśliwszym od wielkich stolic świata, że nie posiada dotychczas żadnych długów, a ma gotówką 80 000 rubli w rosyjskim Banku państwowym. Budżet jego za rok 1918 wynosił 341 501 kr. W Zamościu czynne są: fabryka octu, klinkiernia, 2 olejarnie, 2 fabryki wód gazowych, fabryka mydła, młyn parowy, młyn motorowy, browar, fabryka tutek; nieczynne obecnie są: fabryka miodu, browar, 2 cegielnie i kaflarnia.

Miasto posiada w śródmieściu kanalizację. Są tu 3 szkoły początkowe miejskie, gimnazjum państwowe męskie, seminarium żeńskie nauczycielskie. Są dwa szpitale: miejski św. Mikołaja na 60 łóżek i wojskowy epidemiczny na 140 łóżek, poza tym 5 łaźni, prócz żydowskich. Następujące sądy funkcjonują w mieście: Okręgowy dla powiatów zamojskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego i hrubieszowskiego, Sąd pokoju dla miasta i Sąd pokoju dla przyległych wsi i sąd wojskowy. Jest hypoteka, rejent i komornik sądowy. Są tu Stowarzyszenia i Związki następujące: Zamojskie Stowarzyszenie Spożywców, Nowomiejskie Stow. Spożywców, Związek Rzemieślników chrześć., Związek Rzemieśl. Żydowskich, Związek Ziemian, Koło Ziemianek, Straż Kresowa, Koło rolnicze, Zrzeszenie nauczycielskie, Stowarzyszenie nauczycielskie, Macierz Szkolna, Okręg szkolny, Komitet Ratunkowy.

Są tu 2 ochronki, przytułek dla starców, kuchnia żydowska dla ubogich i kuchnia wojenna. Istnieje dalej w Zamościu "Macierz Szkolna" urządzająca odczyty popularne i odbywają się "wykłady powszechne" Uniwersytetu i Politechniki we Lwowie. Są w Zamościu trzy drukarnie żydowskie, a z chrześcijańskich instytucji handlowych najważniejsze są: Syndykat rolniczy, dom handlowy, sklepy udziałowe spożywcze i dwie księgarnie". ["Ziemia Lubelska", nr 471, 30 IX 1918 r.]. Zamojska droga do wolności. Listopad 1918 roku w Zamościu, cz. II Zamość był jednym z kilku miast na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego, które aktywnie włączyły się w proces odradzania się naszej Ojczyzny już w październiku 1918 roku. Trzeba w tym miejscu przypomnieć nazwiska osób, bez których działania niepodległościowe, a przede wszystkim mobilizacja społeczeństwa w październiku i listopadzie 1918 roku nie byłaby możliwa.

Ludzie Niepodległości. Zamość 1918

Reprezentowali oni zarówno najbardziej aktywne na ziemi zamojskiej koła ludowe związane z PSL "Wyzwolenie", jak i PPS oraz struktury Narodowej Demokracji (ND).

Najsilniejszy październikowy akcent w 1918 roku w Zamościu, stanowiły manifestacje patriotyczne w dniach 13 i 15 października. Pierwszą z nich współorganizował Maciej Rataj, nauczyciel języków klasycznych w Gimnazjum Męskim w Zamościu, później w Odrodzonej Polsce m.in. Marszałek Sejmu. Jak komentowały tę patriotyczna manifestację "Nowiny Zamojskie", jedna z czterech ukazujących się w owym czasie w Zamościu gazet codziennych,: " Jedynie chyba ostatni wiec z 18 II 1918 roku, będący protestem przeciwko postanowieniom Traktatu Brzeskiego, da się porównać co do liczebności słuchaczy jak i nastrojów". Faktycznie w manifestacji 13 października 1918 r. uczestniczyło ponad 10 tys. osób, (w sytuacji kiedy liczba mieszkańców Zamościa w owym czasie wynosiła nieco ponad 13,0 tys.). Komentator prasowy podkreślał także, że z licznych mów tego dnia wygłoszonych pod murami dawnego kościoła oo. franciszkanów, wyróżniała się: "Spokojna a rzeczowa mowa profesora Rataja, przedstawiająca ogólne tło bieżących wypadków". 15 października 1918 roku ukazała się odezwa PSL "Wyzwolenie", wzywająca do organizowania kół wiejskich i związku młodzieży, wstępowania w szeregi Straży Obywatelskiej i Polskiej Organizacji Wojskowej (POW).

Właśnie na POW, organizacji działającej konspiracyjnie w Zamościu już od 1917 roku, spoczął ciężar akcji bezpośredniej. Komendantem obwodu POW był Zygmunt Pomarański, a utworzonym Okręgiem POW VIII A, w którego strukturach był również Zamość, kierował legionista I Brygady Kazimierz Kierzkowski. Jawne poczynania niepodległościowe były oczywiście obserwowane przez wojskowe władze austriackie. Jednak wszystko w cesarskich Austro-Węgrzech waliło się w tych dniach w gruzy. W kilka dni po 15 października bez przeszkód prowadzono zakup broni dla organizowanej Straży Obywatelskiej. W Zamościu stacjonował C.K. 30 Pułk Piechoty, w którym co prawda Polacy stanowili mniejszość (ok. 140 oficerów i żołnierzy) ale działała tam silna komórka POW kierowana przez kpt. Franciszka Golińskiego. 1 listopada 1918 roku właśnie ona rozpoczęła akcję polską w Zamościu. Oddziały złożone z członków POW i ochotników, dowodzone przez kpt. Golińskiego obsadziły najważniejsze obiekty w mieście. Komendant austriacki Zamościa płk Juliusz Fischer, został zmuszony do przekazania władzy w ręce polskie. Zmuszono także zbuntowanych oficerów ukraińskich z 30 Pułku Piechoty do opuszczenia zajętego przez nich magazynu broni w koszarach pułku. 2 listopada 1918 r. ze schodów Ratusza zamojskiego przemawiał do ludności Zamościa zgromadzonej na Rynku Wielkim, dyrektor Seminarium Nauczycielskiego w Zamościu prof. Tadeusz Mikułowski. Wydano również odezwę do mieszkańców powiatu. Komendantem struktur POW w mieście mianowano ziemianina Zygmunta Brochwicza-Lewińskiego, a na polskiego starostę w Zamościu, generalny komisarz Rady Regencyjnej w Lublinie, powołał Adama Sajkiewicza. Burmistrzem miasta pozostał związany z POW, Edward Stodołkiewicz.

Władzę w Zamościu, bezpośrednio po rozbrojeniu Austriaków, objął Tymczasowy Komitet Powiatowy, w składzie którego znaleźli się reprezentanci wszystkich grup społecznych i opcji politycznych w mieście. Byli to: ksiądz Józef Dąbrowski, Tadeusz Czernicki, Jan Emeryk, Antoni Sajkiewicz, Edward Stodółkiewicz, Karol Fiszhaut (reprezentant społeczności żydowskiej miasta) i Jerzy Kopczyński. Tymczasowy Komitet Powiatowy rozpoczął organizację polskiej administracji miejskiej i powiatowej oraz zabezpieczał poprzez podległą mu Straż Obywatelską, porządek w mieście i jego okolicach. Przejściowo Tymczasowy Komitet musiał przekazać jednak władzę wysłannikom Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, powołanego 7 XI 1918 roku w Lublinie, w tym wyznaczonemu komisarzowi ludowemu tego Rządu, Stanisławowi Dziubie. Wobec szybko zmieniającej się sytuacji politycznej, upadku Tymczasowego Rządu lubelskiego i rozszerzających się działań władz warszawskich, władza w Zamościu i powiecie od ok. 11 listopada 1918 roku ponownie przeszła w ręce Tymczasowego Komitetu Powiatowego i sprawowana była do początków 1919 roku. Ostatnim akordem burzliwych miesięcy 1918 roku była próba rewolty komunistycznej podjęta na fali wydarzeń rewolucji rosyjskiej, dokonana przez aktywistów utworzonej w początkach grudnia 1918 roku w Zamościu "Partii Socjaldemokratów Bolszewików", na czele z Ignacym Kowalskim, Janem Rycajem, Wincentym Kowalskim, Antonim Albrechtem i Józefem Pleskaczyńskim. Trwające w dniach 28-29 XII 1918 roku, zamieszki, morderstwa i grabieże, uśmierzyły na prośbę Tymczasowego Komitetu Powiatowego i Burmistrza Zamościa, oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem mjr Leopolda Lisa-Kuli, przybyłe 30 XII z Lublina transportem kolejowym. Oddziały te udaremniły także rozszerzenie się zamieszek poza obręb miasta, likwidując bojówki komunistyczne w okolicach Sitańca, Niedzielisk i Starego Zamościa. W wyniku krwawych wydarzeń 28-29 XII zginęło ok. 10 osób, aresztowano natomiast 264 uczestników, z których 20 skazano w 1919 roku, prawomocnymi wyrokami sądu na kary więzienia. O wszystkich tych wydarzeniach na bieżąco informowała szeroko prasa zamojska: "Kronika Powiatu Zamojskiego", "Gazeta Zamojska"(PSL), "Kurier Zamojski"(ND) i "Nowiny Zamojskie" (Bezpartyjne). Ważnym momentem obszernie relacjonowanym przez prasę było m.in. uroczyste zaprzysiężenie w Kolegiacie Zamojskiej oficerów i urzędników w wyzwolonym Zamościu na wierność Odrodzonemu Państwu Polskiemu.

Na zakończenie trzeba podkreślić, że wydarzenia października, listopada i grudnia 1918 roku w istotny sposób wpłynęły na kształtowanie się silnych uczuć patriotycznych społeczeństwa Zamościa, bez względu na przynależność polityczną, pozycję społeczną i wyznawaną religię. Kreowały także wzorzec wspólnego myślenia i postępowania wobec tych sił, które od zarania negowały zasadność i możliwość istnienia wolnego państwa polskiego. Dowody tej jedności, wspólnoty myśli i czynu, dało społeczeństwo miasta w przeważającej swej większości w roku 1920 w czasie zmagań z nawałą bolszewicką.

Aneks nr 1

Ksiądz Józef Dąbrowski (1888-1976) - infułat zamojski, od 1917 do 1928 roku wikary, od 1918 roku rektor kościoła św. Mikołaja w Zamościu i prefekt szkół zamojskich, niezwykle czynny działacz patriotyczny, społeczny i gospodarczy. 2 XI 1918 roku na jego ręce złożyli urzędnicy i wojskowi przysięgę na wierność Odrodzonemu Państwu Polskiemu, w 1918 roku przewodniczący Straży Obywatelskiej i członek Komitetu Powiatowego.

Tadeusz Mikułowski (1884-1944) - Dyrektor Seminarium Nauczycielskiego w Zamościu, znany zamojski mówca. Kilkakrotnie zabierał głos publicznie w ważnych dla Zamościa momentach w 1918 roku (m.in. 10 X 1918 roku i 2 XI 1918 roku w wolnym od zaborcy mieście).

Stefan Miler (1888-1962) - wieloletni nauczyciel przyrody Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego w Zamościu, legionista 1 Pułku Legionów (1915 r.), przywódca manifestacji zamojskiej w obronie Chełmszczyzny w lutym 1918 roku, członek POW, w Odrodzonej Polsce wieloletni prezes Związku Legionistów i Związku Rezerwistów. Założyciel zamojskiego ogrodu zoologicznego (1918/1919 r.).

Maciej Rataj (1884-1940) - nauczyciel języków klasycznych w Gimnazjum Męskim w Zamościu w latach 1916-1917, działacz ludowy, organizator pierwszych manifestacji patriotycznych w Zamościu w październiku 1918 roku. W Niepodległej Polsce m.in. marszałek Sejmu RP.

Maurycy Zamoyski (1871-1939) - XV Ordynat zamojski, dyplomata, współorganizator Komitetu Narodowego Polskiego (KNP) we Francji (wiceprezes i prezes tej organizacji pod nieobecność twórcy KNP, Romana Dmowskiego), aktywny w pracy niepodległościowej poza granicami kraju, z własnych funduszy finansował działania KNP. Współtwórca tzw. "Armii Błękitnej" gen. J. Hallera w 1918 roku. Pierwszy poseł pełnomocny (ambasador) RP we Francji w 1919 roku. Kandydat na Prezydenta RP w pierwszych wyborach na ten urząd w 1922 roku. W ich wyniku prezydenturę objął Gabriel Narutowicz (zm. 16 XII 1922 r.).

Kazimierz Lewicki (1884-1948) - absolwent Uniwersytetu Lwowskiego, filolog, nauczyciel, organizator szkolnictwa średniego w Zamościu. W latach 1916-1932 kierował Gimnazjum i Liceum im. Jana Zamoyskiego. Położył wielkie zasługi jako organizator szkolnictwa i wychowania patriotycznego młodzieży. Odgrywał znaczącą rolę w międzywojennym Zamościu. W latach 1918-1926 był radnym miejskim. Współorganizator Koła Miłośników Książki w Zamościu oraz Prezes Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego i Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych w Zamościu.

Aneks nr 2

Zamość we wrześniu 1918 roku.

"Od sławnego rodu Zamojskich wywodzący swą nazwę Zamość, starodawny gród i forteca Rzeczypospolitej, uwieczniony jako siedziba Jana Zamojskiego w "Potopie" H. Sienkiewicza, jest dziś powiatowym miastem o 13 054 mieszkańcach (wedle spisu z r.b.) w tem 4537 katolików, 8507 Żydów i 10 prawosławnych. Godną uwagi i zapamiętania jest szczególnie ta ostatnia cyfra, dziesięciu prawosławnych na trzynastotysięczną ludność; wymowne świadectwo polskości tej ziemi, po którą chciwie dłoń wyciąga żywioł ukraiński.

Miasto leży nad rzeczką Łabuńką, posiada stację kolei żelaznej i połączone jest szosą z Tomaszowem lubelskim, Biłgorajem i Krasnymstawem. Magistrat składa się z burmistrza i 4 ławników, a Rada Miejska z 32 radnych. Miasto ma ulice brukowane, oświetlenie naftowo-żarowe, skwerów i ogrodów ogólną przestrzeń 3 morgi nie licząc ogrodu miejskiego, który obecnie powstaje. Zamość jest o tyle szczęśliwszym od wielkich stolic świata, że nie posiada dotychczas żadnych długów, a ma gotówką 80 000 rubli w rosyjskim Banku państwowym. Budżet jego za rok 1918 wynosił 341 501 kr. W Zamościu czynne są: fabryka octu, klinkiernia, 2 olejarnie, 2 fabryki wód gazowych, fabryka mydła, młyn parowy, młyn motorowy, browar, fabryka tutek; nieczynne obecnie są: fabryka miodu, browar, 2 cegielnie i kaflarnia.

Miasto posiada w śródmieściu kanalizację. Są tu 3 szkoły początkowe miejskie, gimnazjum państwowe męskie, seminarium żeńskie nauczycielskie. Są dwa szpitale: miejski św. Mikołaja na 60 łóżek i wojskowy epidemiczny na 140 łóżek, poza tym 5 łaźni, prócz żydowskich. Następujące sądy funkcjonują w mieście: Okręgowy dla powiatów zamojskiego, tomaszowskiego, biłgorajskiego i hrubieszowskiego, Sąd pokoju dla miasta i Sąd pokoju dla przyległych wsi i sąd wojskowy. Jest hypoteka, rejent i komornik sądowy. Są tu Stowarzyszenia i Związki następujące: Zamojskie Stowarzyszenie Spożywców, Nowomiejskie Stow. Spożywców, Związek Rzemieślników chrześć., Związek Rzemieśl. Żydowskich, Związek Ziemian, Koło Ziemianek, Straż Kresowa, Koło rolnicze, Zrzeszenie nauczycielskie, Stowarzyszenie nauczycielskie, Macierz Szkolna, Okręg szkolny, Komitet Ratunkowy.

Są tu 2 ochronki, przytułek dla starców, kuchnia żydowska dla ubogich i kuchnia wojenna. Istnieje dalej w Zamościu "Macierz Szkolna" urządzająca odczyty popularne i odbywają się "wykłady powszechne" Uniwersytetu i Politechniki we Lwowie. Są w Zamościu trzy drukarnie żydowskie, a z chrześcijańskich instytucji handlowych najważniejsze są: Syndykat rolniczy, dom handlowy, sklepy udziałowe spożywcze i dwie księgarnie". ["Ziemia Lubelska", nr 471, 30 IX 1918 r.].

oprac. dr Jacek Feduszka

Tekst dr Jacka Feduszki powstał z okazji wystawy "Zamojska droga do wolności. Listopad 1918 roku w Zamościu". Uroczyste otwarcie wystawy organizowanej w roku 100-lecia odzyskania przez Polskę Niepodległości odbyło się 30 września br. w salach wystaw czasowych Muzeum Zamojskie w Zamościu, ul. Ormiańska 24. Zapraszamy!

Tekst publikujemy dzięki uprzejmości dr Jacka Feduszki, historyka, kustosza Muzeum Zamojskiego w Zamościu.