Z początkiem br. ukazała się w Zamościu dwutomowa monografia miasta autorstwa dr Bogumiły Sawy historyczki, a nade wszystko wielkiej miłośniczki miasta pt. Zamość 1772-1866. Książka jest opublikowaną rozprawą doktorską, którą Bogumiła Sawa obroniła w 1978 r. pod kierunkiem prof. Tadeusza Mencla w Zakładzie Historii Nowożytnej UMCS w Lublinie. To owoc prac naukowo-badawczych prowadzonych w latach 1968-1978 nad historią Zamościa. W przedmowie do pierwszego tomu autorka wyjaśnia [...] Mimo upływu czterdziestu lat tekst pierwotny nie został zmieniony, dokumentując tym samym stan ówczesnej wiedzy o mieście i jego mieszkańcach.[...].

Monografia składa się z dwu tomów. Pierwszy, o objętości 541 stron, zawiera tekst. Drugi ma charakter albumowy i uzupełnia tekst o obszerną i bardzo bogatą dokumentację ilustracyjną, liczy 389 stron. Oba tomy różnią się nie tylko zawartością ale także formatem. Natomiast, łączy ich wspólna okładka z reprodukcją obrazu olejnego Marcina Zalewskiego pt. Widok Zamościa od strony pałacu i wysmakowana, o dyskretnej kolorystyce szata graficzna autorstwa Tomasza Mazura. Wydawcą monografii jest sama autorka - Bogumiła Sawa. Monografia została wydrukowana na wysokim poziomie edytorskim w zamojskiej Drukarni "Attyla".

Pierwszy tom monografii Bogumiła Sawa poświęca pamięci rodziców oraz skierowała szczególną dedykuję mieszkańcom Zamościa. Warstwa tekstowa zawiera rys historyczny miasta od 1772 roku - pierwszego rozbioru Polski do roku 1866 - likwidacji zamojskiej twierdzy. Obie daty określają zakres chronologiczny, który obejmuje trzecie stulecie historii Zamościa i jak klamry spinają główną tematykę historii grodu. Dodatkowo, w ramach tego przedziału lat, autorka wyodrębnia dwa ważne okresy z życiu oraz znaczeniu miasta. Od 1772 do 1809 r. Zamość był miastem - twierdzą, natomiast w latach 1809 - 1866 istniał jako forteca a miasto wraz z mieszkańcami pozostawało w jej cieniu. W dysertacji doktorskiej i niniejszej publikacji autorka podejmuje się rozwiązania ważnego problem badawczego jakim jest określenie roli i znaczenia fortecy w mieście i miasta w fortecy. We wstępie do publikacji czytamy: [...] Zasadniczym elementem stale mającym znaczenie w życiu Zamościa w czasie owych stu lat był fakt uzależnienia od wydarzeń politycznych i zmieniającej się aż trzykrotnie przynależności państwowej. Żadne miasto polskie nie przeszło z tych powodów tak wielkich przeobrażeń jak właśnie Zamość. Wynikało to zarówno z jego nadgranicznego położenia a także, i może przede wszystkim, z charakteru fortecznego.

Tom pierwszy podzielony został na: wstęp, i pięć rozdziałów I - Pod panowaniem austriackim 1772-1809, II - Zamość w Księstwie Warszawskim 1809-1914, III - Zamość twierdzą i miastem rządzonym Królestwa polskiego 1814-1831, IV - Zamość - bastionem rosyjskiego panowania 1832-1854, V - Próby zagłady miasta i likwidacja twierdzy 1854-1866 oraz zakończenie. W poszczególnych rozdziałach, w zależności od tematu wiodącego, autorka opisuje szerokie spektrum spraw z życia miasta i twierdzy, ówczesną administrację, funkcjonowanie i działalność władz miasta (przedstawia nawet biogramy niektórych urzędników), omawia fazy rozbudowy miasta (w tym wytyczanie i tworzenie przedmieść, budowę nowych obiektów wojskowych), pokazuje zniszczenia, udział miasta i zamościan w powstaniu listopadowym i styczniowym, rozwój przemysłu, rzemiosła, handlu, życie gospodarcze, oświatę i kulturę, służbę zdrowia i opiekę społeczna, ludność zamieszkałą w mieście. Książkę kończy aneks, w którym są: wykaz źródeł archiwalnych i drukowanych oraz m. in. tabelaryczne ekonomiczno-finansowe wykazy dochodów i wydatków ówczesnej Kasy miejskiej oraz imienny wykaz 14 mieszkańców dziewiętnastowiecznego miasta, których potomkowie do dzisiaj mieszkają w Zamościu.

Warnym podkreślenia jest, iż tekst pierwszego tomu wzbogacają reprodukcje dzieł sztuki malarskiej ilustrującej widoki panoramy Zamościa tamtych czasów. Publikację otwiera Adoracja Najświętszej Marii Panny przez Jana Kantego i św. Antoniego z Padwy na tle panoramy Zamościa (z ok. 1660 r.). W dalszej części wydawnictwa są umieszczone dwie prace wykonane w technice akwarelowej, które odsłaniają Widok Zamościa od południowego zachodu pędzla Jana Fryderyka Franciszka Brudera i druga mistrza Jana Pawła Lelewela, reprodukcja obrazu olejnego Marcina Zalewskiego pt. Widok Twierdzy Zamość od północy oraz akwarela Jana Schwella pt. Widok Zamościa od strony południowej z wyglądem, na pierwszym planie, rotundy i szczebrzeskiej grobli. Omawiane prace stanowią szczególną wartość książki. Determinacja i wieloletnie, szeroko zakrojone badania naukowe autorki zaowocowały odnalezieniem wielu dzieł sztuki ilustrujących dawny obraz miasta. Osobiste starania przyniosły efekt w postaci pozyskania kolorowych skanów cyfrowych obrazów znajdujących się m. in. w zbiorach rosyjskich muzeów dzięki temu możemy podziwiać Zamość jakiego dotychczas nie widzieliśmy. Niemalże fotograficzny zapis widoków miasta z jego różnych stron w akwarelach, J. P. Lelewela obrazuje piękno położenia, architektury i urok miasta sprzed wieków.

Drugi tom wydawnictwa pt. Zamość 1772-1866 to bardzo bogata część monografii, która w znakomity sposób uzupełnia tekst. Tak różnorodny materiał ikonograficzny wymagał lat poszukiwać, cierpliwości i konsekwencji w realizacji zamierzeń. Dr Bogumiła Sawa dokonała tej, niemalże benedyktyńskiej, pracy współpracy z Ewą Dąbską i Piotrem Zawadzkim. Wspólnie, korzystając z internetu i technologii cyfrowej, prowadzili poszukiwania, czynili starania, dokonali wyboru i opracowania materiałów w taki sposób, by uzupełnić i zilustrować pracę doktorską. Dzięki zdobyczom technicznym stało się to możliwe dopiero z początkiem XXI w.

Książkę otwiera poczet ordynatów zamojskich wraz z małżonkami, następnie władców, pod panowaniem których był Zamość. Fundamentalna jest część kartograficzna zatytułowana Plany i mapy, której autorką opracowania jest Ewa Dąbska. Spośród 82 zaprezentowanych planów i map obrazujących rozbudowę i przeobrażenia miasta i twierdzy aż 29 jest publikowanych po raz pierwszy. Dopełnieniem ilustracji są zamieszczone pod nimi rozszerzone opisy. Obejmują również informacje o źródłach pochodzenia oraz bibliografię. Dalsza część poświęcona jest pałacowi Zamoyskich, w tym widok, projekty usytuowania obiektu głównego, budynków towarzyszących, są nawet szczegółowe rysunki planowanych prac remontowych. Odrębną wartość stanowi zbiór 27 fotografii Zamościa i Ordynacji Zamojskiej z końca XIX w. w większości wykonanych przez Kazimierza Strzeleckiego pt. Album Zamojski. Wielotematyczni i rozbudowany w materiał fotograficzny jest dział Miasta i przedmieścia. Czytelnik ma wyjątkową możliwość zobaczenie obiektów architektury sakralnej zaczynając od Kolegiaty po Kościół Franciszkanów, dawny kościół klasztorny św. Anny sióstr franciszkanek (klarysek), dawny kościół Reformatów (obecnie św. Katarzyny), kościół i klasztor pobazyliański (obecnie Redemptorystów) aż po kościół ormiański p. w. Bogarodzicy Marii Panny. Są projekty, rysunki, plany i widoki. Bogata jest również zestaw budowli administracyjnych i różnych użyteczności publicznej, w tym ratusz, akademia, kamienice, szpitale, studnie, zajazdy i hotele, łaźni publiczne, Teatr Ptaszyńskiego.

Część pt. Twierdza opracował Piotr Zawadzki. Prezentuje w niej sylwety inżynierów, dowódców i więźniów wojskowych oraz budowle obronne miasta, bramy, rotundę.

Omawiając drugi tom nie można pominąć i nie zwrócić uwagi na zestaw lawowanych rysunków i akwarel pokazujących w realistyczny sposób panoramę miasta i twierdzy, widoki Zamościa z różnych stron, sylwetę ratusza, kazamat, detali architektonicznych pędzla Jana Pawła Lelewela. W dalszej części zreprodukowane są prace malarskie i graficzne, na których jak w kadrze fotograficznej kliszy zatrzymane zostały widoki z panoramą starego Zamościa.

Album kończy fotograficzny indeks pamiętnikarzy opisujących miasto, fotokopie rękopisów i licznych druków związanych z historią miasta i życiem jego mieszkańców

Monografia Bogumiły Sawy pt. Zamość 1772-1866 to ważna pozycja wydawnicza wzbogacająca wiedzę o historii miasta - twierdzy i twierdzy - miasta na przestrzeni XVIII - XIX w.

Została napisana przez autorkę z pasją poznania i miłością do pięknego miasta oraz jego historii. Dodatkowym atutem jest obszerny i różnorodny w zawartość fotograficzną tom drugi, w którym wiele archiwaliów opublikowanych jest po raz pierwszy. Na uwagę zasługuje estetyka druku i sztuka edytorskiego wydania całości.

To piękna i wartościowa książka. Niezwykły prezent dla miłośników historii, tradycji i kultury Zamościa. Pani Bogusiu, proszę przyjąć wyrazy podziwu i gratulacje.