Wystawa zorganizowana w Rotundzie Zamojskiej przez Muzeum Zamojskie w ramach Programu Operacyjnego - MECENAT 2007. Rotundę Zamojską możemy zwiedzać od kwietnia do 2 listopada od 7.00 do 20.00 w pozostałe miesiące od 7.00 do 15.00

Rotunda Zamojska (działobitnia)
Wybudowana w latach 1825 - 1831 według projektu generała J.CH. Mallet - Malletskiego była częścią fortyfikacji twierdzy. Wysunięta 500 metrów od fosy, umieszczona na stałej kępie wokół błotnistych łąk miała umacniać twierdzę od strony południowej. (Zamość po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.)znajdował się w zaborze rosyjskim i wchodził w skład systemu obronnego Rosji). Rotunda zbudowana na planie koła o średnicy zewnętrznej 54 metry z wewnętrznym dziedzińcem o średnicy 38,5metra, składała się z 20 jednakowych, koncentrycznie ustawionych cel, przesklepionych kolebkowo. Otwarta od strony północnej ku twierdzy, uzyskała z nią połączenie dzięki przejściu obronnemu. Cele posiadały kształt radialny, otwarte na dziedziniec. W murach zewnętrznych znajdowały się okna strzelnicze. W roku 1866, car Rosji Aleksander II zdecydował o

likwidacji Twierdzy Zamość. Rotunda przestała pełnić funkcję działobitni. Po zabudowaniu wnęk wewnętrznych zaczęto ją wykorzystywać na skład amunicji, zmieniono nazwę na prochownię. Również w dwudziestoleciu międzywojennym stacjonujące w Zamościu pułki (9. Pułk Piechoty Legionów i 3. Pułk Artylerii Lekkiej) przejęły obiekt rotundy. Wyryte na cegłach nazwiska, daty w języku polskim i rosyjskim są podpisami żołnierzy, którzy pełnili wartę przy prochowni. We wrześniu 1939 roku, podczas bombardowania miasta przez lotnictwo niemieckie, zniszczeniu uległa pierwsza cela (obecnie znajduje się w stanie trwałej ruiny). Obiekt Rotundy został w czasie wojny (1940-1944) przejęty przez zamojską placówkę Gestapo. Spełniał funkcję więzienia, obozu przejściowego a przede wszystkim miejsce straceń ludności polskiej.

Rotunda - Mauzoleum
Do Rotundy - Mauzoleum prowadzi brama zachowana z czasów wojny z napisem; "Gefangenen-Durchgangslager Sicherheistspol" (Jeniecki Obóz Przejściowy Policji Bezpieczeństwa), poniżej mniejszymi literami; "Beschlagnahmt im Einvernehmen mit der Ortskommandtr Zamosc" (Obiekt zajęty w porozumieniu z komendanturą w Zamościu). W 1940 roku widniał również napis w języku polskim; "Tymczasowy obóz internowanych przez policję ze względu na bezpieczeństwo publiczne".
Rotunda nie figurowała w wykazach niemieckich obozów przejściowych, karnych lub zagłady. Do Rotundy przywożono ludność polską z czterech powiatów: zamojskiego, biłgorajskiego, hrubieszowskiego, tomaszowskiego. Po raz pierwszy wykorzystano obiekt w połowie czerwca 1940 roku w czasie realizacji akcji "A-B" (Außerordentliche

Befriedungsaktion), czyli wyniszczenia inteligencji polskiej. Następnie w Rotundzie przetrzymywane były osoby czekające na transport kolejowy lub na wykonanie egzekucji. W latach 1943-1944 w Rotundzie prowadzone były masowe egzekucje, a dla zatarcia śladów zbrodni palono zwłoki.
Inżynier Adam Klimek przed Prokuratorem Sądu Okręgowego w Zamościu zeznawał: "W roku 1945 w czasie wykonywania fundamentu pod urnę na prochy ( w środku dziedzińca) stwierdziłem, że ziemia w tym miejscu była przesycona do głębokości około 1.5 metra tłuszczem ludzkim o niesamowitej woni".

W lipcu 1944 roku po odejściu Niemców z Zamościa zorganizowała się grupa osób chcących udokumentować przerażającą spuściznę po okupacji niemieckiej, a jednocześnie oddać hołd i cześć pomordowanym. Zebranie organizacyjne miało miejsce 27 sierpnia 1944 roku, na którym powołano stowarzyszenie pod nazwą Komitet Budowy Pomnika Mauzoleum "Rotunda". Pierwszym przewodniczącym Komitetu został Stefan Miler. Komitet miał za zadanie między innymi opracować plan Pomnika -Muzeum, prowadzić nadzór nad wykonywanymi robotami, pomagać w pracach ekshumacyjnych, protokołować wyniki oględzin i zeznania świadków, gromadzić materiał źródłowy i rzeczowy mówiący o zbrodniach niemieckich.

Komitet budowy pomnika

Komitet Rotundy współpracował z prokuratorem Sądu Okręgowego w Zamościu. Wyniki prac wysyłał do Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze i do Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Prowadził prace porządkowe i adaptacyjne w Rotundzie i w przylegającym terenie. Uporządkowane cele i cmentarz udostępniono w kwietniu 1947 roku. Nad całością czuwał architekt powiatowy Adam Klimek. Zbiory archiwalne zgromadzone przez Komitet zostały zinwentaryzowane i przejęte w 1967 roku przez Muzeum Ziemi Zamojskiej.

Cele Rotundy
W pierwszych celach Rotundy (III-XV) umieszczono tablice informacyjne i epitafia dla uczczenia męczeńskiej śmierci wielu Polaków, dedykując je poszczególnym osobom lub grupom społecznym. Większość ofiar nie miała swoich mogił, dlatego w celach wzniesiono symboliczne pomniki pamięci.
W ostatnich pięciu celach (XVI - XX) Muzeum Zamojskie zorganizowało wystawę: "Ku przestrodze i pamięci. Rotunda Zamojska 1939-1944" w której umieszczono plansze informacyjne, faksymile dokumentów i materiałów archiwalnych ilustrujące historię Zamościa i Zamojszczyzny w latach 1939-1944. Wykorzystano dokumentację zgromadzoną przez Komitet Budowy Pomnika Mauzoleum "Rotunda".
Wystawie towarzyszy bogato ilustrowany przewodnik w wersji polsko -angielskiej.