Obrzędy i zwyczaje na święta Bożego Narodzenia

Z dniem 31 listopada, na świętego Andrzeja i Katarzyny, patronów wszelkich wróżb rozpoczął się okres wielkiego adwentu i wyczekiwania na magiczne święta, spotkania z bliskimi i prezenty. Część z nas mobilizuje się już do przygotowań i porządków, myśli ogarnia troska o świąteczne akcesoria: choinkę, opłatek i karty z życzeniami. Wszystkie te gesty są znakiem pamięci i trwałości zwyczajów, a coraz częściej także wyrazem przenikania się kultur.

W tradycji europejskiej i polskiej - zwłaszcza te najnowszej, przyjął się zwyczaj szczególnego obchodzenia 6 grudnia dnia świętego Mikołaja. W Polsce zwyczaj wręczania prezentów i rózg znany jest od XIX wieku. Wraz z Mikołajem moda na prezenty przywędrowała do Polski z Niemiec, upowszechniła się najpierw na Śląsku, następnie na Pomorzu oraz w Polsce środowej i zachodniej. Na początku XX wieku Mikołaj przybywał w towarzystwie skrzydlatego anioła i rogatego diabła, przepytywał pacierza, wręczał łakocie lub rózgi. Obecnie Mikołaj jest znany na całym świecie, w Ameryce jako Santa Claus, w Turcji jako Noel Baba, lub w Japonii jako Santa Santa. Adresatem pisanych przez dzieci pod koniec listopada i na początku grudnia listów jest Mikołaj, który mieszka w Laponii, na biegunie, w Grenlandii lub po prostu w Niebie. Na przestrzeni stuleci Mikołaj zmienił również swój wygląd. Z poważnego i godnego biskupa, stał się dobrotliwym dziadkiem ubranym w czerwony strój. Nie zmienił się cel Mikołaja i jego patronat roztaczany nad ludźmi - jego dobroć i chęć uszczęśliwiania.

Zwyczaje związane z dniem obchodzenia świętego Mikołaja rozpoczynają czas oczekiwania na święta Bożego Narodzenia poprzedzone uroczystą Wigilią - najbardziej magicznym świętem w roku, dzień w którym mocniej niż kiedykolwiek odczuwamy obecność Stwórcy. Wierzono niegdyś i nadal przyjmuje się, że jaka wigilia, taki i rok cały. Przesądy przeplatały się tradycją i zwyczajami, twierdzono, że w wigilię o północy zakwita kwiat paproci, woda leczy wszelkie dolegliwości, zamienia się w wino, miód, srebro lub złoto a zwierzęta mówią ludzkim głosem. Jeszcze nasi pradziadkowie i prababcie wierzyły że w ten szczególny dzień do domów przybywają dusze i przebywają ze swoimi bliskimi. Stąd zwyczaj dmuchania na krzesła - aby zdmuchnąć zeń duszę. W Wigilię nie należało również pożyczać niczego sąsiadom, aby dostatek trzymał się domu.

Wigilia Polska upływa w skupieniu, przeplata się z kultywowanymi i pielęgnowanymi przez kilkaset lat tradycjami, wynikającymi z cyklu życia człowieka w przyrodzie. Symbolem urodzaju były snopy zbóż i słomy stawiane w kątach domów oraz siano kładzione pod obrusem. Wierzono że drzewa, które były przewiązane wigilijnymi snopkami, w nowy roku przyniosą urodzaj. Jeszcze 50 lat temu na wigilijny obrus sypano ziarna zboża, żyta lub soczewicy i na nich dopiero stawiano misy z potrawami. Podobnie jak dziś nadzienie jedzenia zawsze musiało być postne: złożone z ziemniaków, jęczmienia, gryki lub rzepaku.

W innych krajach, podobnie jak w Polsce ważne są spożywane podczas Wigilii posiłki. We Francji najważniejszym posiłkiem w Wigilię Bożego Narodzenia jest obiad świąteczny, na który składa się pasztet z gęsiej lub kaczej wątróbki, ostrygi i wędzony łosoś.

W Danii w Wigilię serwuje się pieczoną kaczkę a na zakończenie uczty ryż z owocami, w Austrii na wigilijnym stole znajduje się karp lub kaczka, natomiast w Niemczech kiełbaski i sałatka kartoflana.

W święta Bożego Narodzenia we wszystkich mieszkaniach króluje pięknie przystrojona choinka, bez niej trudno sobie wyobrazić te uroczystości. Zwyczaj sytuowania w domach choinek został upowszechniony w XIX wieku przez ewangelików, a do Polski przywędrował z Niemiec. Tradycją powszechną jeszcze na początku XX wieku na terenach wschodnich Rzeczypospolitej było dekorowanie domu zielonymi gałązkami, przystrajano nimi święte obrazy, drzwi wejściowe czy siedziska. Do stałego repertuaru ozdób świątecznych należał na naszych terenach tzw. podłaźnik - wieszany nad stołem wieniec z gałązek przystrojony piernikami, jabłkami i smakołykami. Gałązek tych nigdy nie wyrzucano, wierzono, że mają pozytywną siłę sprawczą, dlatego karmiono nimi zwierzęta. Oryginalną znaną tylko w Polsce ozdobą jest gwiazda betlejemska.

Staropolską wieczerzę wigilijną rozpoczyna rytuał łamania się opłatkiem - który jest symbolem jedności i wspólnoty. Podobne przesłanie przekazują prawosławni przełamując się w święta Bożego Narodzenia przaśną bułką. Upieczony z mąki pszennej i wody opłatek obecnie jest produkowany w piekarniach, niegdyś był wytwarzany przez zakonników w klasztorach. Wyjątkiem w polskiej tradycji i jakże pięknym gestem jest także obyczaj stawiania na stole wigilijnym dodatkowego nakrycia. Niegdyś na talerz dla zbłąkanego każdy z uczestników wieczerzy składał opłatek i pozostawiał dobre życzenia.

Po wymianie życzeń przy stole wigilijnym zaczyna się robić gwarno. Następuje kosztowanie potraw. Rzadko kiedy skrupulatnie liczy się dania, choć istnieje pogląd, że powinno być ich dwanaście - czyli tyle, ilu było apostołów, lub tyle, ile miesięcy liczy rok.

Na stole przeważają potrawy wykonane z kapusty, grochu, fasoli, ważne miejsce zajmują potrawy z ryb, wykonane na różne sposoby śledzie oraz barszcz i potrawy z makiem.

Choć repertuar potraw jest ograniczony, ich ostateczny smak i skład zależy od upodobania katolików. W kategoriach zabawy, ciepłego zwyczaju domowego należy postrzegać zachowywanie łuski z karpia w portfelu, lub wróżby ze źdźbła słomy, któro w zależności od objętości, grubości i koloru miało zapowiadać udany, tłusty lub chudy rok. Do najmłodszych tradycji należy zwyczaj obdarowywania bliskich prezentami, przybył on z Niemiec i obecnie jest nieodzownym elementem obchodów świąt Bożego Narodzenia. Obyczajem Niemców jest także wręczanie dzieciom gałązek sosenki z orzechami włoskimi, jabłuszkami i słodyczami.

Po życzeniach, pośniku i wręczeniu prezentów, wieczór wigilijny w wielu domach upływa na śpiewaniu kolęd. Do arcydzieł należą polskie pastorałki Gdy śliczna panna, czy Mędrcy świata. Miejscem, w którym te utwory rozlegają się o północy są kościoły w których wówczas jest odprawiana pasterka. W Stanach Zjednoczonych pasterka nie jest znana, natomiast w Holandii jest jedyną mszą w roku, podczas której kościoły są pełne.

Następujące po Wigilii Boże Narodzenie, jako święto zostało ustanowione w IV wieku. Jest to dzień spokoju, powagi i skupienia. Panował zwyczaj, że w Boże Narodzenie nie wolno było przyrządzać nowych potraw, jedzono tylko przygotowane wcześniej potrawy wigilijne.

W tradycji święta Bożego Narodzenia trwają do dnia Trzech Króli. W tym czasie w kościołach, domach i szkołach odbywają się przedstawienia jasełkowe, upowszechnione również we Włoszech i Francji, a zapoczątkowane przez świętego Franciszka z Asyżu.

Dni "Bożonarodzeniowe" upływały na wypoczynku, wspólnym śpiewaniu kolęd, spotkaniach z bliskimi i poczęstunkach.

Zobacz podobne:
     W świąteczny nastrój wprawiły ich jasełka i piosenki Antoniny Krzysztoń / 2011-12-30
     Marek Piekarczyk o wigilijnym stole / 2011-12-21
     Kartki Bożonarodzeniowe Gminy Zamość / 2011-12-13
     "Bądźmy wszyscy razem". Zamojska Wigilia dla mieszkańców / 2011-12-10
     Sześciogrosz za Wigilię / 2009-02-14
     Aniołek najładniejszy w interpretacji dzieci / 2009-01-10
     Nagrodzono "świąteczne światła" / 2009-01-08
     Święto Kolędy, czyli Kolędowanie Zamojskie / 2009-01-07
     "Z potrzeby serc" - koncert noworoczny w Katedrze Zamojskiej / 2008-12-30
     Zamojskie Betlejem / 2008-12-24
     Wieczór Wigilijny w Zamościu / 2008-12-24
     Kolędowanie Zamojskie na Rynku Wielkim / 2008-12-22
     Najpiękniejsza Szopka Zamojska 2008 / 2008-12-22
     Przesłanie bp  Wacława Depo / 2008-12-21
     Kolęda w mundurze / 2008-12-20
     MMS-owy konkurs na zdjęcie bożonarodzeniowej szopki / 2008-12-17
     Wigilia na Rynku Wielkim / 2008-12-17
     "Boże Narodzenie w sztuce" Skierbieszów 2008 / 2008-12-16
     Betlejemskie Światło Pokoju przybędzie do Zamościa / 2008-12-15
     II Międzyszkolny Przegląd Kolęd i Pastorałek / 2008-12-10

Warto przeczytać:

[do góry]