Blaski i cienie poczynań Stanisława Kostki Zamoyskiego, wzloty i upadki, przemianę postaw w konkretnych sytuacjach życiowych, najpełniejszą rekonstrukcję biegu żywota i odmalowany w miarę w autentycznych barwach portret człowieka żywego znajdzie Czytelnik w najnowszej publikacji dr Konrada Ajewskiego.

Podczas kolejnej Zamojskiej Biesiady Literackiej w Książnicy Zamojskiej (7.04.) odbyła się promocja książki Konrada Andrzeja Ajewskiego Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856 wydanej w 2010 nakładem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz fundacji Stefan Zamoyski Educational Trust. To pierwsza tak obszerna i pełna biografia XII ordynata - prezesa Rządu Centralnego Wojskowego Tymczasowego Obojga Galicji w 1809, senatora-wojewody Księstwa Warszawskiego (1810), prezesa Senatu Królestwa Polskiego, bibliofila, miłośnika sztuki, organizatora szkół i twórcy Biblioteki Ordynacji w Pałacu Błękitnym w Warszawie.

Jak podkreśliła dyrektor Danuta Kawałko - Stanisław Kostka Zamoyski to patron Książnicy Zamojskiej od 2006 roku, która od dwóch lat posiada w depozycie księgozbiór klemensowski, gromadzony m.in. przez Stanisława Kostkę Zamoyskiego dla Biblioteki Ordynackiej. Dyrektor Kawałko wyraziła uznanie dla prof. Konrada Ajewskiego za doskonałą książkę, zawierającą cały aparat naukowy, z licznymi przypisami i odniesieniami do źródeł.

Spotkanie, odbywające się pod honorowym patronatem Prezydenta Zamościa Marcina Zamoyskiego poprowadził dr Jacek Feduszka.

- Niewątpliwie jest to pierwsza tego typu biografia, która ukazała się o przedstawicielu rodziny Zamoyskich. Książka pozostanie na stałe w dorobku historiografii polskiej ze względu na postać Stanisława Kostki Zamoyskiego, człowieka będącego symbolem epoki zmian fundamentalnych. Przez cały okres życia, od 1775 roku do 1856 roku, XII ordynat doświadczał zmian na skalę europejską i światową. Jako czternastolatka dotknął go terror Wielkiej Rewolucji Francuskiej, kiedy jego ukochana księżna Lubomirska została zgilotynowana - relacjonował prowadzący. Tego, co niosły wojny napoleońskie, doświadczał wraz z Zofią z Czartoryskich, śliczną kobietą, o nie mniej pięknej osobowości niż Zamoyski. Do tych zmian obydwoje małżonkowie, jako reprezentanci europejskiej arystokracji, musieli się dostosować.
- Aby postać historyczna miała realny wymiar trzeba się wejść w epokę, aby ukazać to, jakie dylematy psychologiczne dotykały tej postaci. Wtedy biografia, w moje ocenie, ma charakter pełny. Taka jest biografia Stanisława Kostki Zamoyskiego autorstwa Konrada Ajewskiego.

Dr Jacek Feduszka podkreślił inne ważne wydarzenia, które w sposób istotny wpłynęły na charakter ordynata a także na jego postępowanie w sferze najbardziej kontrowersyjnej - co odnajdzie Czytelnik w ostatnim rozdziale książki. Mianowicie chodzi o poglądy polityczne, postawę wobec spraw Polski pod względem politycznym. Są tu minusy i plusy, a każdy z Czytelników osobiście wyrobi sobie pogląd, ponieważ autor tak skonstruował materię tej książki, aby można było po lekturze zapoznać się z opiniami pozytywnymi, jak i też skrajnie negatywnymi. Konsekwencją będzie wiedza na temat - w jakich uwarunkowaniach epoki znalazł się Stanisław Kostka Zamoyski i jakie decyzje zmuszony był podejmować, do czego predestynowało go zarówno wychowanie, status rodowy, jak też i wewnętrzne przekonanie człowieka o zdecydowanym charakterze, mającego pewne zasady wpojone za młodu przez Stanisława Staszica.

- Miało to wpływ na to jakim człowiekiem się stał i jakie decyzje podejmował w schyłkowym okresie życia w sferze gospodarczej, mecenatu, ochrony dziedzictwa narodowego i ważnych spraw rodziny. Był konserwatystą z przekonania w typie angielskim, co nie przeszkadzało mu w modernizacji, unowocześnianiu i postępie. To charakter Zamoyskiego - mówił dr Jacek Feduszka i stawiał pytania autorowi:

- Jak dalece działalność publiczna Stanisława Kostki Zamoyskiego uwarunkowana była myślą o zabezpieczeniu rodziny?

Konrad Ajewski podkreślił ogromne zaangażowanie ordynata w sprawy szkolnictwa. Nie tylko na gruncie ordynacji, także poprzez uczestnictwo w ciałach rządowych. Na dobrą edukację kładł duży nacisk z myślą o edukacji innych. Również rozwój gospodarczy ordynacji miał stanowić przykład dla innych. Były to działania prekursorskie jak na tamte czasy i z myślą o przyszłości synów, by nauczyć ich gospodarowania.

- Gdyby nie XII ordynat, to ordynacja nie miałaby kontynuatora. Liczne zgony w rodzinie i tragiczna śmierć starszego brata Aleksandra spowodowały, że powołany został na ordynata, choć rozwój wydarzeń bardzo go zaskoczył. Wielką pomoc otrzymał w postaci pięknej żony, która jego kochała i którą on kochał. Przez 21 lat z tego związku urodziło się dziesięcioro dzieci - objaśniał Konrad Ajewski.

I ponownie - życie Stanisława Kostki Zamoyskiego analizował dr Jacek Feduszka.

- Był prekursorem przenoszenia wzorców brytyjskich jeśli chodzi o sferę gospodarki i pewne elementy przemysłu. Kontynuuje linię ojca Andrzeja i wzbogaca ją. Książka prezentuje postać ojca i przełożenie jego postawy na psychologiczną stronę osobowości Stanisława Kostki Zamoyskiego, który przyjął wzorzec angielski, zarówno do stosowania w życiu prywatnym jak i działalności publicznej.

Na postawione pytanie: Na ile ten wzorzec zdecydował o podejmowanych przedsięwzięciach przez Zofię i Stanisława Kostkę Zamoyskich - odpowiedział autor książki.

- Swoją grand tour europejską odbył Stanisław Kostka Zamoyski z żoną najpierw do Francji, gdzie miał sposobność spotkać się z Bonapartem i wielkimi tego świata. Ciągnęło do Anglii by tam zobaczyć tamtejsze rozwiązania. Byli już tam książęta Czartoryscy. Został wciągnięty w wir arystokracji angielskiej, i te najwspanialsze osiągnięcia tamtej cywilizacji mógł poznać z korzyścią dla naszego kraju. Armią zafascynował się od początku. Poznał także sprawy gospodarcze, sposoby zachowań, prowadzenia dworu i wychowania dzieci. Czasem mu zarzucano, że bardziej był Anglikiem niż Polakiem. Poszukiwał lepszych wzorców niż te dawne, osiemnastowieczne, które były na tyle niedoskonałe, że Polska upadła. Trzeba było pokazać alternatywne sposoby życia, zwłaszcza wśród ludzi z najwyższych sfer, bo to oni stanowili wzorzec dla innych. Do końca życia myślał o Anglii, nawet mieszkając w Austrii.

Jak podpowiadała dyrektor Kawałko, wszystkie ogrody, które zakładał XII ordynat, przybierały charakter angielski. I podsumowywał dr Konrad Ajewski - był prekursorem w wielu rzeczach, do tej pory ta postać była na boku, teraz tą książką staram się oddać hołd tej niedocenianej postaci.

Bez wątpienia Stanisław Kostka Zamoyski wyłożył niebagatelną sumę aby Ordynacja Zamojska w całości pozostała w ramach Królestwa Kongresowego, potencjalnie pod kuratelą Aleksandra I - podkreślali znaczący fakt rozmówcy. Nie wiedział jak zachowa się dwór austriacki, a ordynatem kierowała pragmatyka, by ją zachować dla przyszłych pokoleń.
O sławetnej transakcji, istotnej dla historii - sprzedaży/zamiany Zamościa przypomniał prowadzący spotkanie. XII ordynat podpisał dokument na mocy którego stolica dziedzictwa rodowego przeszła na własność państwa. O tym co wpłynęło na taka decyzję Stanisława Kostki Zamoyskiego - opowiadał autor, nazywając decyzję mądrą, menadżerską, choć na tamte lata bardzo niepopularną wśród patriotów.

Dr Konrad Ajewski odniósł się także do zdystansowanej postawy Stanisława Kostki Zamoyskiego do powstania listopadowego. Nie mniej jednak tworzy, za ogromną sumę, jedyny prywatny Pułk walczący w powstaniu listopadowym. Autor książki tę decyzję ocenił jako racjonalną, choć w konsekwencji już do końca życia XII ordynat spotykał się z powszechnym ostracyzmem w kraju i resztę życia spędził na obczyźnie. Fakt nie zaangażowania się po stronie powstańców pozwolił zachować zarówno Ordynację jak i Bibliotekę, która przez sto następnych lat służyła narodowi. Książka niezwykle interesująca. Napisana świetnym językiem, pełna nieznanych bliżej faktów i ciekawostek. Wybitna prezentacja postaci i dorobku Stanisława Kostki Zamoyskiego oraz jego ślicznej i mądrej żony Zofii z Czartoryskich. Czytelnik pozna barwnie i burzliwe lata przełomu osiemnastego i dziewiętnastego wieku w Polsce i krajach związanych z życiem i działalnością XII ordynata. Publikacja bardzo dobrze przyjęta przez środowisko naukowe i przewodników turystycznych Zamościa.

Ajewski, Konrad: "Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856". - Warszawa: Towarzystwo Naukowe Warszawskie : Stefan Zamoyski Educational Trust, 2010.