Dr Jacek Feduszka jest autorem scenariusza, tekstów śródwystawowych i informacyjnych przygotowanych na potrzeby Trasy turystycznej w podziemiach oficyn ratusza zamojskiego. Reprodukcje i fotografie na wystawie wykonał Henryk Szkutnik.

Publikujemy II odcinek, z obszernego opracowania Trasy tutystycznej

TRASA TURYSTYCZNA W PODZIEMIACH OFICYN RATUSZA ZAMOJSKIEGO

Wystawa obejmuje osiem obszarów prezentacyjnych ekspozycji stałej w skład, której wchodzą: plansze, (dla których opracowano materiał ikonograficzny), prezentacje medialne, rekonstrukcję wnętrz w oparciu o odkryte i zachowane relikty.
Ekspozycja zlokalizowana w XIX wiecznych podziemiach oficyn ratuszowych, prezentuje historię Ratusza zamojskiego oraz obraz prac archeologicznych przeprowadzonych na jego terenie w XX i pocz. XXI wieku, łącznie z odkrytymi w ich wyniku obiektami zabytkowymi w postaci m.in. "cysterny na wodę" z ok. połowy XVII wieku (wraz z kanałem doprowadzającym wodę, stanowiącym prawdopodobnie część rozległego systemu zaopatrującego w wodę tą część historycznego Zamościa) oraz studni z XIX wieku, znajdującej się wewnątrz obiektu więziennego, jaki stanowiły obecne oficyny ratuszowe w owym czasie.
Uwzględniono w ramach wystawy w trasie turystycznej m.in. projektowanie, przebudowy, spełniane funkcje, odkrycia archeologiczne w trakcie rewitalizacji ze szczególnym uwzględnieniem dziejów ratusza na tle historii miasta i twierdzy zamojskiej. Częścią prezentacji we wnętrzach będzie współczesny obraz Zamościa jako miasta wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO i prezentacja miast partnerskich Zamościa

Dzieje oficyn ratuszowych jako więzienia.

Początkowo więźniów przetrzymywano "w wieży ratuszowej zamojskiej", od przełomu XVII i XVIII wieku w tzw. odwachu ratuszowym, umieszczonym pod schodami Ratusza. W okresie rozbiorów zajęto dalsze pomieszczenia parteru ratusza na więzienie cywilne, a w latach 1826-1866 w całości na więzienie wojskowe - o numerze "13" tzw. kaźni, przeznaczonej dla kilkuset skazańców (według numeracji rosyjskiej była to 36 rota aresztancka).

Zamiast drewnianych jatek na tyłach Ratusza (od strony Rynku Solnego) w latach 1823-1825 wzniesiono piętrowy gmach więzienia wg projektu generała Jana Mellet-Malletskiego. Budynek mieścił początkowo obok aresztu warsztaty, kuchnię i mieszkania, okna miał tylko od strony podwórza. Po 1848 roku połączony został w pierwszej kolejności jednym, a ok. 1854 roku drugim skrzydłem z budynkiem Ratusza. W tak powstałym kompleksie oficyn do końca istnienia twierdzy zamojskiej (1866 r.) mieściło się więzienie.
Po kasacie twierdzy pomieszczenia wydzierżawiono (m.in. na hotel, restaurację i sklepy). Więzienie przeniesiono wówczas ponownie na odwach. Składało się ono wówczas z 5 izb m.in. tzw. "żeńskiej policyjki". Taki stan przetrwał do 1918 roku. W budynku dawnego więzienia w okresie międzywojennym mieściła się biblioteka i muzeum. Po pracach renowacyjnych prowadzonych zarówno przed jak po II wojnie światowej elewacje dawnego więzienia pozbawiono klasycystycznych boniowań. Monumentalną bramę wejściową zdobi głowa ujarzmionego lwa i płaskorzeźby wagi, ręki i oka opatrzności, symbole sprawiedliwości.

[Oprac. na podstawie: A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Chełm 2001 s. 427]

Ratusz więzieniem

Sala nr 5
Plansza nr 35 (b) - Brama frontowa oficyny Ratusza zamojskiego z symbolami sprawiedliwości, (fot. H. Szkutnik)
- Detale symbolizujące sprawiedliwość umieszczone w półkolistym tympanonie nad bramą wejściową do oficyn Ratusza, (fot. H. Szkutnik)
(- INFOMAT II - Prezentujący ekspozycję trasy turystycznej w podziemiach oficyn Ratusza zamojskiego i Ratusz w Zamościu. (tekst jak w Infomacie (I))
Plansza nr 36 - Portret Waleriana Łukasińskiego (1786-1868), najsłynniejszego więźnia twierdzy zamojskiej (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
- Aresztowanie Rufina Piotrowskiego, (repr za: R. Piotrowski, Pamiętniki, Paryż 1870)
Plansza nr 37- Stanisław Krupski w więziennym odzieniu, 2 poł XIX w. (Archiwum Historyczne w Wilnie, repr. za: W. Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005 s. 237)
- Aleksander Makowski w więziennym odzieniu, 2 poł. XIX w. Archiwum Historyczne w Wilnie, repr. za: W. Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005 s.253)
Plansza nr 38 - Józef Szlenkier z Warszawy w asyście strażnika, 2 poł. XIX w. (fot. Biblioteka Narodowa w Warszawie, repr. za: W. Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005 s. 285)
- Jan Węgielski w rocie aresztanckiej ze strażnikiem, 2 poł. XIX w. (fot. Biblioteka Narodowa w Warszawie, repr. za: W. Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005 s. 389)
- Zygmunt Fudakowski, zesłaniec w asyście dwóch strażników, 2 poł. XIX w., fot. Biblioteka Narodowa w Warszawie, repr. za: W. Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa 2005 s. 27)
- Stanisław Wiśniewski, Roman Frankowski, Aleksander Abakanowicz, Lucjan Wielobycki i August Kręcki w strojach roboczych do pracy w warzelni soli, (repr. za: W. Lasocki, Wspomnienia mojego życia, Kraków 1934 t. 2)
Plansza nr 39 - Cela więzien na (rys. za: W. Lasocki, Wspomnienia mojego życia, Kraków 1934)
- Kaplica w więzieniu w Żytomierzu (rys. za: W. Lasocki, Wspomnienia mojego życia, Kraków 1934)
Wygnańcy-więźniowie w ubiorze urzędowym z workami na bieliznę osobistą (repr. za: W. Lasocki, Wspomnienia mojego życia, Kraków 1934)
- Kolumna więźniów przy Ratuszu zamojskim, (fragment rys. wg obrazu Józefa W. Wilczyńskiego z 1853 r., Muzeum Zamojskie w Zamościu)

REKONSTRUKCJA CELI WIĘZIENNEJ

Sala nr 6
eksponaty: wąska prycza drewniana, stolik, stołek bez poręczy, konewka z wodą, wasąg - tu: kubeł na nieczystości, miotła, manekin więźnia, kule i łańcuch, Worek na rzeczy osobiste więźnia, naczynie żeliwne (XIX w.), naczynie ceramiczne (XX w.).

[zestawienie na podst. L. Jabonowski, Pamiętniki, oprac. K.Lewicki, Kraków 1963 s. 222]
Plansza nr 40 (Informacja o rekonstrukcji celi aresztanckiej, opis zgromadzonych w celi obiektów

* * *

Kary sądowe w Królestwie Polskim i Rosji w latach 1815-1914

W październiku 1817 roku powołana została przez Namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka, Komisja Prawodawcza, która przedstawiła Radzie Stanu Królestwa projekt Kodeksu Karnego. Kodeks w nowej wersji został uchwalony i zatwierdzony jeszcze w 1818 roku i w zasadzie naśladował kodeks austriacki z 1803 roku.
Wprowadzał jednak francuski podział czynów na zbrodnie pociągające za sobą karę główną, występki - zagrożone karami poprawczymi i wykroczenia (przewinienia policyjne) - pociągające za sobą tzw. kary policyjne. Kodeks otrzymał nazwę "Kodeksu Karzącego". Wyprzedzał on znacznie ówczesne ustawodawstwo rosyjskie, ponieważ pierwszej istotniejszej próby zebrania praw w Rosji dokonano dopiero w 1832 roku.
Już w latach 20. XIX wieku krytykowano jednak nadmierną surowość "Kodeksu Karzącego", choć w rzeczywistości nie szafował on zbytnio karą śmierci ani karami kaleczącymi lub hańbiącymi. Poza tym zawierał pewne gwarancje wolności osobistej i wkrótce stał się symbolem odrębności narodowej, kiedy po powstaniu listopadowym 1830-1831, Rosja zaczęła likwidować autonomię Królestwa Polskiego, w tym odrębności prawne.
W "Kodeksie Karzącym" karami głównymi były: kara śmierci, więzienie warowne (dożywotnie lub na okres od 10 do 20 lat) i więzienie ciężkie (od 3 do 10 lat). Kary poprawcze przewidywały pobyt w "domu poprawy" od 8 dni do 3 lat, tyle samo w areszcie publicznym, nakładanie kar pieniężnych w wysokości od 40 do 2000 złp i chłostę od 16 do 120 razów. Do kar policyjnych należały grzywny w wysokości do 40 złp, areszt publiczny lub domowy do 8 dni, chłosta do 16 razy.
Wszystkie kary cielesne miały być wymierzane rózgami i jednorazowa kaźń nie mogła przekroczyć 30 razów. Chłosta była traktowana w zasadzie jako środek zastępczy, który mógł wybrać sam skazany jako zamianę grzywny lub aresztu. Tylko podpalacze i złodzieje nie mogli uniknąć chłosty, towarzyszącej karze więzienia.
"Kodeks Karzący" przewidywał okoliczności łagodzące, które umożliwiały nieraz znaczne obniżenie podstawowej kary. Taką okolicznością mógł być wiek skazanego (młodociany lub starczy), objawy niedorozwoju lub choroby umysłowej, ale także strach, nędza, posłuszeństwo lub inne czynniki podległości, które pchnęły winnego do przestępstwa. Szczere przyznanie się do winy i okazanie skruchy dawało znaczne ulgi, a nawet mogło sprowadzić karę jedynie do pokuty kościelnej.
Oprócz kar podstawowych sąd mógł nałożyć na osądzonego kary obostrzające. Zależały one od rodzaju kary podstawowej, której sposób wykonania był dokładnie opisany. Tak więc, kara śmierci, wymierzana przez ścięcie lub powieszenie (tylko mężczyzn) i kara więzienia warownego wymagały ogolenia głowy, noszenia ciężkich kajdan (od 10 do 15 funtów, czyli od 4 do 6 kg) i hańbiącego stroju, spania na gołych deskach, ograniczonego pożywienia (w cyklu trzydniowym - przez dwa dni bezmięsna ciepła strawa, trzeciego dnia - chleb i woda). Obostrzeniem kary więzienia warownego były również: wystawienie osądzonego pod pręgierzem, piętnowanie, przykucie łańcuchem do ściany za rękę lub nogę (tak, aby można było zrobić 4 kroki), izolacja. Po odbyciu kary więzienia warownego nie odzyskiwało się pełnej wolności, ponieważ nad byłym więźniem rozciągany był nadzór policyjny.

Odbywanie kary ciężkiego więzienia polegało na noszeniu lżejszych kajdan (5-6 funtowych, czyli od 2 do 2,4 kg), codziennie podawano osądzonym ciepłą strawę bezmięsną. Obostrzeniem były przymusowe ciężkie prace (stosowane również i dla więzienia warownego). Dom poprawy polegał na tym, że więźniowie nosili lekkie kajdany (2-3 funtowe, czyli od 0,8 do 1,2 kg), ale tylko poza celami, spali na siennikach, mieli koce, otrzymywali ciepłe pożywienie i chleb. Za zgodą sądu więźniowie w domu poprawy mogli utrzymywać się ze swojego majątku i korzystać ze służby, a jeśli nie mieli środków - mogli pracować, nie byli jednak zmuszani do pracy. Jeśli pracowali to wyłącznie w obrębie zabudowań więziennych. Kara aresztu była jeszcze lżejsza - izby aresztanckie były widne, pożywienie znośne i nie noszono kajdan. Sąd mógł orzec także odbywanie aresztu domowego. Jeżeli na więzienie lub dom poprawy skazany został cudzoziemiec, obostrzeniem kary mogło być, (ale nie było to regułą) wygnanie go po odbyciu kary z obszaru Królestwa Polskiego.
"Kodeks Karzący" obowiązywał do 1847 roku, kiedy wprowadzono na terenie Królestwa Polskiego rosyjski "Kodeks Kar Głównych i Poprawczych" z 1845 roku. Zmiany, które wprowadzano w Królestwie w latach 1832-1847, dotyczyły przede wszystkim kar i wrażały tendencję do zastosowania przepisów rosyjskich (m.in. od 1832 r. istniała kara konfiskaty lub sekwestru majątku za wykroczenia przeciw władzom oraz kara zesłania na Syberię).

[Oprac. na podst. Kodeks Karzący Królestwa Polskiego, Warszawa 1830; E. Kaczyńska, Ludzie ukarani. Więzienia i system kar w Królestwie Polskim 1815-1914, Warszawa 1989]

Ciąg dalszy ekspozycji:

Korytarz łączący salę nr 6 i nr 7
Plansza nr 41 - Więzień z żandarmem rosyjskim, XIX w. (repr. Muzeum Zamojskie w Zamościu)
Plansza nr 42 - Tablica pamiątkowa, poświęcona Walerianowi Łukasińskiemu (1786-1868), umieszczona na ścianie celi obok Bramy Lwowskiej w Zamościu, ufundowana w 1924 r.
- "Egzekucja (degradacja) Waleriana Łukasińskiego", repr. Muzeum Zamojskie w Zamościu, za: M. Ruszczyc, Walerian Łukasiński, Warszawa 1969,
GABLOTA (2)
Kule armatnie XIX w. (kopie) - 3 egz.

Oprac. dr Jacek Feduszka