Dokładnie 148 lat temu wybuchło Powstanie Styczniowe. To znakomita okazja, aby nieco bliżej zapoznać internautów z legendą naszej przesławnej czartoryjskiej mogiły, o której wielekroć wspominałem, relacjonując konne wyprawy.

Dzieje tego miejsca owiane są tajemnicą. Nie wiadomo kto i w jakich okolicznościach usypał kopiec. Nie wiadomo nawet czy jest on mogiłą, czy też tylko patriotycznym symbolem. Źródła historyczne donoszą o powstańczych przemarszach przez pobliskie miejscowości, ale o żadnych poważniejszych starciach w okolicy Czartorii nie wspominają.

Najpoważniejsze walki w tym regionie miały miejsce w maju 1863 r w lasach leżących na wschód od Tyszowiec. Operowała tam powstańcza partia połączonych oddziałów Jana Żalplachty "Zapałowicza", Stanisława Czerwińskiego, Parady i Leszka Wiśniewskiego licząca ok. tysiąca ludzi. Pomiędzy Mołożowem, Starą Wsią i Miętkim doszło do licznych starć z carskim wojskiem. Wycofujący się powstańcy zostawili najciężej rannych w mołożowskim dworze, ale kozacy bestialsko ich pomordowali. Ten sam los spotkał opiekującego się nimi lekarza, a także całą dworską rodzinę i jej gości. Kres powstańczej partii położyło rosyjskie natarcie pod Tuczapami. Wieś ta oddalona jest o dzień marszu od Czartorii. Jednak wątpliwe jest, aby do czartoryjskiego lasu dotarły jakieś rozproszone oddziały, biorące udział w bitwie, gdyż nękani przez kozaków powstańcy ruszyli w kierunku austriackiej granicy, zaś grupa Wiśniewskiego nieco wcześniej wycofała się ku Wołyniowi.

"Pojednanie" - obraz Artura Grottgera.

W styczniu 1864 r. nawiedziła Czartorię bliżej nieokreślona powstańcza partia. Niestety, nie wiadomo, czy ten epizod ma związek z działaniami 100-osobowego oddziału kawalerii, dowodzonego przez pułkownika hrabiego Wojciecha Komorowskiego, który w tym samym miesiącu przedarł się z Galicji na Lubelszczyznę, gdzie toczył boje pod Starą Wsią i Nowosiółkami. Biorąc pod uwagę mobilność jazdy i odległości, jest to całkiem prawdopodobne, ale to jedyna i niewystarczająca przesłanka. Wymieniając nazwisko Komorowskiego (tak, tak, z tych Komorowskich...) warto wspomnieć, iż w przeszłości dowodził on kompanią elitarnego pułku żuawów śmierci, legendarnej formacji okresu powstania styczniowego, zaś w listopadzie 1863 r. dokonał śmiałego wypadu z Galicji na Wołyń. Biorąc pod uwagę wyczyny tego człowieka, odwagę, fantazję i młody wiek (w 1864 r. miał 25 lat), śmiało porównać go można z powieściowym Kmicicem, choć ten pojawił się w literaturze ponad 20 lat później.

Polana, na której usypano kopiec, to dobre miejsce na spoczynek i popas. Leży w pobliżu traktu, a zarazem na ustroniu. Mogli zatrzymać się tam powstańcy, by spocząć, opatrzyć rannych, pogrzebać zabitych. Jednak to tylko domysły. Historycy skłaniają się raczej ku temu, iż kopiec został usypany z pobudek patriotycznych i jest tylko swoistym pomnikiem. Pewne wątpliwości wywołują jednak wyryte na krzyżu litery Ś+P, charakterystyczne dla miejsc pochówku. Niezależnie od tego, jak było naprawdę, miejscowi koniarze zwą owo miejsce nie inaczej jak mogiłą, bo tam przecież spoczywa kolejna narodowa nadzieja, która umarła wraz z klęską powstania. O jej istnieniu dowiedziałem się zupełnie przypadkowo. Zaprowadził mnie do niej mój pierwszy koń... Gdy zobaczyłem kopiec, a potem tabliczkę na krzyżu, wezbrała we mnie wielka duma i radość, iż żyję w tych stronach. Ogarnął mnie klimat powieści "Nad Niemnem", a jako że byłem w siodle, duch tamtych czasów przemówił do mnie nader wyraźnie.