|
|
 IX Spotkania Kultur: W Zamościu był ich dom...Film "Tam był kiedyś nasz dom" - według scenariusza i w reżyserii Ewa Szprynger, pokazujący historię zamojskich Żydów od początków ich osiedlenia się w Zamościu do czasów współczesnych, zaprezentowano podczas Spotkań Kultur w Zamościu (20.08.).
"Nie masz, już nie masz w Polsce żydowskich miasteczek, w Hrubieszowie, Karczewie, Brodach, Falenicy. Próżno byś szukał w oknach zapalonych świeczek. I śpiewu nasłuchiwał z drewnianej bóżnicy. Znikły resztki ostatnie, ostatnie łachmany. Krew piaskiem przysypano, ślady uprzątnięto. I wapnem sinym często wybielono ściany. Jak po zarazie jakieś lub na wielkie święto" - tym tekstem autorzy filmu podsumowują tragiczną historię społeczności żydowskiej w Polsce, której unicestwienia dokonali Niemcy podczas II wojny światowej.
Dziewiąte Spotkania Kultur zorganizowane przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze Oddział w Zamościu poświęcone były kulturze Hiszpanii. Szczególna uwagę skoncentrowano na kulturze Żydów sefardyjskich, którzy przybyli do Zamościa z Półwyspu Iberyjskiego, na podstawie przywileju wydanego przez Jana Zamoyskiego w 1588 r. na ręce Mosze de Mosse Cohena, na osiedlanie się przy ulicy Szewskiej oraz na wzniesienie murowanej bóżnicy, łaźni i szkoły.
Do dziś w Zamościu pozostała zabudowa dawnej dzielnicy żydowskiej, m.in. przy ulicach Pereca, Zamenhofa, Rynku Solnym. Najwspanialszym zabytkiem jest synagoga fundowana na pocz. XVII w. przez Żydów sefardyjskich w stylu późnego renesansu. Inne zachowane obiekty to: budynek kahału, cheder (szkoła religijna), mykwa (łaźnia rytualna), dom rabina i wiele kamienic. W czasie II wojny światowej, Niemcy dokonali holokaustu społeczności żydowskiej Zamościa w ramach Akcji "Reinhardt".
Dokument opowiadający o przedwojennym Zamościu pokazano na patio/podwórku restauracji Skarbiec wina Ewy i Sylwestra Kruków, przy ulicy Staszica. Przestrzeń plenerowej sali kinowej udekorowano aby wprowadzić widzów w atmosferę przedwojennego Zamościa, kiedy większość domów przy Rynku Wielkim, na Starym Mieście była zamieszkała przez Żydów. Rozciągnięte sznury z suszącym się praniem, wianki czosnku, worki z ziemniakami i cebulą, kwiaty w kamiennych wazonach.
Przejmująca muzyka na skrzypcach młodego Samuela Semeniuka z Zamościa, widok na Rynek Wielki w Zamościu i unikatowe fotografie - dzieci, dorosłych - tak rozpoczyna się niezwykle interesujący film o historii zamojskich Żydów. Tylko zdjęcia, kamienice na Starym Mieście pozostały jako świadectwo obecności w historii miasta licznej społeczności żydowskiej. Te zdjęcia, pieczołowicie zebrane i zachowane, prezentowane są przede wszystkim w Księgach pamięci gmin żydowskich, których powstało ponad 700. Wiele ksiąg pochodzi z regionu Lubelszczyzny, a księga Zamościa ma ponad 1 tys. stron.
W filmie "Tam był kiedyś nasz dom" - historię Żydów w Zamościu opowiada dr Adam Kopciowski, zamościanin, z Instytutu Kulturoznawstwa UMCS w Lublinie, znawca tematyki żydowskiego Zamościa. Jak podkreśla dr Kopciowski - rampa kolejowa (buraczana) przy ulicy Orlicz-Dreszera odegrała w historii zamojskich Żydów czasów wojny podwójną, tragiczną rolę: raz kiedy podstawiono tam pociągi i wraz z Sowietami - 8. X. 1939 r. uciekło z Zamościa, w obawie przed Niemcami, od 7 do 8 tys. Żydów z liczącej ok. 12,5 tys. całej żydowskiej społeczności miasta. Jednak stalinowskie represje wobec nich zmuszały ich do powrotu na tereny okupowane przez Niemców.
Występująca w filmie Lusia Raz oraz Aharon Zwiran uratowali się dzięki wyjazdowi z rodzicami do rodziny we Włodzimierzu Wołyńskim. Kiedy jednak nie przyjęli "sowieckiego paszportu" wywieziono ich na Sybir.
Drugi raz rampę kolejową w Zamościu wykorzystali Niemcy, w sobotę, drugi dzień Świąt Pesach - kiedy z getta na terenie Nowej Osady wypędzono 2900 osób, na miejscu mordując 250 Żydów. Tego samego dnia pociągiem trafili do obozu zagłady w Bełżcu. Następnego dnia wszyscy już nie żyli. Transportów z Zamościa było cztery - także do obozu na Majdanku (11.08.42r.). Pozostałych Żydów wygoniono 18 października 1942 r. i Zamość ogłoszony "Wolny od Żydów". 4 tysiące Żydów trafiło w sam środek piekła - getta tranzytowego, w "marszu śmierci" popędzono do Izbicy.
W filmie wystąpiła również Maria Fornal z Zamościa mówiąc o licznych spotkaniach z dawnymi mieszkańcami Zamościa, przyjeżdżającymi tu po latach, bo jak mówi Lusia Raz - Zamość ciągle śnił się jej po nocach. Wartością filmu są archiwalne zdjęcia i krótkie filmy dokumentalne obrazujące sceny z życia społeczności żydowskiej w Zamościu z przed i okresu II wojny światowej.
o tym jak zapamiętali Zamość, będąc przed II wojną światową dziećmi, mówią: Yoram Golan (Jerzy Goldwag), b. prezes kinematografii izraelskiej, Izrael Schek, szef Izraelskiej Organizacji Zamojskich Żydów, Lusia Raz z Zamościa, Aharon Zwiran oraz Bella Gutterman. Są również refleksje bohaterów filmu z odwiedzin miasta po wojnie.
"Zamość, dla mnie, jest dekoracją, bo brakuje mi postaci, które odgrywały tak wielką rolę na tle tej dekoracji. Zawsze ta fala wspomnień ma w sobie dużo goryczy. Nasza pamięć zawsze jest cudem, bo pamięć odtwarza sytuacje, widoki, których już nie ma. Właśnie dzięki pamięci one gdzieś z nami żyją i prawdopodobnie z nami odejdą. Ale my chcemy, żeby one jakoś przeżyły. Dlatego my piszemy książki, robimy zdjęcia i nakręcamy filmy. To wszystko są starania, żeby tą pamięć utrwalić, żeby ona była nie tylko w naszym umyśle, ale żeby ona była też osiągalna przez innych ludzi, bo własnymi wspomnieniami trudno się podzielić. Ale o ile się je opisuje, o ile się je rysuje- to one idą dalej" - mówi na wstępie filmu Yoram Golan (Jerzy Goldwag), b. prezes kinematografii izraelskiej.
Liczne są wspomnienia z lat spędzonych w Zamościu, które przywołuje pamięć. Yoram Golan opowiada o szkole powszechnej i nieprzyjemnych sytuacji dla dzieci żydowskich podczas odmawiania modlitwy przez dzieci katolickie, a także opuszczania przez nich sali podczas lekcji religii, gdzie wyraźnie zarysowywała się segregacja, wykorzystywana przez niesympatyczne dzieci, krzyczące: Żydzi precz, Żydzi won, Żydzi wychodzić.
Aharon Zwiran - Zamościanin - mówi, że pomimo tego, że czuł się polskim patriotą i uczestniczył w zebraniu z okazji przejęcia przez Polskę Śląska Odrzańskiego doświadczył nieprzyjemnej krytyki ze strony Polaków: "Poszli Żydki na łowy, traj lila bum, zobaczyli zająca, traj lila bum, czy to kuna, czy to lew".
Lusia Raz - Zamościanka z ogromnym sentymentem do Zamościa - nie odczuła antysemityzmu przed wojną ponieważ chodziła do żydowskiej szkoły Tarbut. Natomiast wiedziała o bojkocie i napisach "Swój do swego". Kiedy wybuchła wojna miała dziesięć lat.
W prawie wszystkich wspomnieniach pojawia się miejski park i związane z nim szczęśliwe chwile. Yoram Golan podkreśla, że było to miejsce zabawa wszystkich dzieci i jego zdaniem, z perspektywy czasu, najmilsze miejsce w Zamościu. Do parku z koleżankami chodziła także Lusia Raz. To czego nigdy nie zapomni to poproszenia jej do tańca, dziesięcioletniej "panienki", przez żołnierza.
Aharon Zwiran zapamiętał najbardziej smak charakterystycznych, bardzo smacznych chlebków - cienkich jak maca, z dużą ilością maku i cebuli podawanych podczas przerwy w studiowaniu Biblii.
W opowieści Yorama Golana jest także o tym jak obserwował z okna wychodzącego na piękne domy ormiańskie na Rynku moment zapalenia świec sobotnich aby dać sygnał matce oraz o zwyczaju zapraszania żołnierzy, oczekujących przed synagogą, na wieczerzę.
Ja mówi Izrael Schek - Stowarzyszenie Żydów Zamojskich powstało pod koniec II wojny światowej, w Izraelu, w kwietniu 1945 r. Zostało założone przez ludzi, którzy już byli w Izraelu. Na jego czele stanął m.in. Jakow Najmark, w Polsce członek partii Poalei Cijon, bardzo aktywny w organizacji. Przekazał wiele dokumentów, wiele zdjęć dzięki którym wiedziano co działo się w Zamościu przed wojną.
Jak podkreślają - więź z Zamościem, choć nie pozostał tam nikt z rodziny jest bardzo silna emocjonalnie. Dlatego też, że to miasto rodziców, którzy tam się wychowali, tam się poznali. Ich młodość w Zamościu była dobra, piękna. "Dzieci rodziców urodzonych w Zamościu żyją w przekonaniu, że Zamość jest także ich kontekstem" - mówi dr Bella Gutterman z Instytutu Yad Vashem..
"Chodziłem jak pijany ulicami, mówiąc: tutaj urodził się on, tutaj urodziła się ona. Tutaj urodził się mój ojciec, tutaj urodziła się moja matka. Znałem adresy. Miałem wrażenie, jakbym był częścią tego miasta. Czułem naprawdę, że jestem stamtąd. Potem wróciłem po raz drugi do Zamościa. Czułem więź z Zamościem, z okolicą, ze wszystkimi miasteczkami, poprzez moich rodziców, i dziadków, których nigdy nie poznałem" - przywołuje pierwsze po wonie spotkanie z Zamościem Izrael Schek, którego ojciec pracował we młynie przy ulicy Spadek.
"Polska ma dużo do odnowienia, nie tylko zabytki, Trzeba dużo odnowić w duszach ludzkich. Dzięki spotkaniom z Andrzejem Wajdą i Krzysztofem Zanussim prowadzę swój dialog z Polską oparty na tym, żeby dawnych krzywd nie zapominać, ale to co było złe naprawiać i pracować nad tym, że nowe pokolenia w obydwu krajach myślały inaczej. To moja droga powrotu duchowego do Polski" - podsumowywał swoje refleksje Yoram Golam.
Zdjęcia do filmu powstały latem i jesienią 2010 roku w Zamościu, Bełżcu oraz Izraelu. Autorami dokumentacji są: Maria Fornal i Jan Lipski. Współpraca: Yoram Golan, Teresa Somow. Archiwa: Grupa filmowa, Yad Vashem, Muzeum Zamojskie w Zamościu, Archiwum Państwowe w Zamościu, archiwa prywatne. W filmie wykorzystano pieśń "Kinder jorn" Mordechaja Gebirtiga. Film współfinasowany przez Polski Instytut Sztuki Filmowej.
Producent: Miłosław Chojecki, Piotr Weychert oraz Marek Rozenbaum.
Produkcja: Media Kontakt Sp. z o.o. oraz Transfax Film Productions Ltd.
- Izrael, 2011.
Ogromne zainteresowanie filmem "Tam był kiedyś nasz dom" i bardzo dobre jego przyjęcie przez widownię sugeruje, że jego projekcja powinna być powtórzona dla wszystkich tych, którzy nie zmieścili się na małej widowni/ patio kamienicy przy ulicy Staszica 27. autor / źródło: Teresa Madej
dodano: 2011-08-29 przeczytano: 17550 razy.
Zobacz podobne:
Warto przeczytać:
|
|
|
|
