Twierdza Zamość, to dzieło dwóch znakomitych ludzi swojej epoki: Jana Zamoyskiego (1542-1605), kanclerza i hetmana wielkiego koronnego oraz jego zaufanego architekta, Włocha, Bernardo Morando (zm. 1600/1601). Miasto-twierdza, otoczone wielobokiem fortecznym, zbudowanym wedle najnowocześniejszych zasad sztuki fortyfikacyjnej, szkoły nowowłoskiej fortyfikacji bastionowej.

Przez wiele dziesięcioleci Zamość stanowił niezdobytą redutę, zarówno dzięki znakomitemu rozplanowaniu i realizacji jego urządzeń obronnych, jak i wyposażeniu w sprawną i liczną załogę uzbrojoną w nowoczesną artylerię. Twierdza zamojska, oparta o teren bagienny, podmokły znakomicie ufortyfikowana, przez kilka wieków stanowiła jeden z najbardziej obronnych kompleksów fortyfikacyjnych na ziemiach polskich. Umocnienia i urządzenia obronne umożliwiły skuteczną obronę tak w roku 1648 wobec wojsk kozacko-tatarskich Bohdana Chmielnickiego, również w 1655 roku przeciwko wojskom szwedzkim króla Karola Gustawa i oddziałom jego polskich stronników, stronników także w 1657 roku przeciwko wojskom siedmiogrodzkim księcia Jerzego II Rakoczego. Udoskonalona twierdza zamojska także w XVIII i początkach XIX stulecia odegrała istotną rolę w działaniach militarnych i koncepcjach obronnych realizowanych na ziemiach polskich m.in. króla Szwecji Karola XII i przez samego Napoleona I, cesarza Francuzów.

W każdym z wyżej wymienionych okresów historii Polski i Europy dzieła obronne wysokiej klasy, do jakich niewątpliwie zaliczyć należy Zamość, traktowane były odmiennie od wcześniejszych, spowodowane to było przede wszystkim postępem w rozwoju przede wszystkim broni palnej, szczególnie artylerii, oraz zmieniającymi się funkcjami fortyfikacji stałej. Dla niej to rozwój teorii, praktyki i nowości technicznych był fundamentem, który również znalazł odzwierciedlenie w obrazie fortyfikacji zamojskich. Budowa i kolejne przebudowy oraz rozszerzenie fortyfikacji zamojskich, odzwierciedlały niewątpliwie etapy unowocześniania fortyfikacji europejskich. Działo się tak przez XVII, XVIII i początek XIX wieku. Dopiero w połowie tego ostatniego stulecia postęp techniki artyleryjskiej w połączeniu ze zmianą koncepcji wykorzystania twierdz na polach bitew, wpłynął na to, że zamojska forteca stała się przestarzała, a uwarunkowania terenowe i architektoniczne uniemożliwiły jej rozbudowę w duchu zyskującego coraz większe znaczenie systemu fortyfikacji poligonalnej.

Dla historii zamojskich fortyfikacji kluczowe znaczenie miało stworzenie u schyłku XVI i na początku XVII stulecia zasadniczego zrębu fortyfikacji w typie bastionowym. Dla postępu realizacji tego typu założenia impulsem najważniejszym, tak dla założyciela i fundatora miasta Jana Zamoyskiego jak i dla realizatora Bernarda Morando, były nowoczesne rozwiązania obronne realizowane skutecznie na terenie Włoch już od schyłku XV stulecia. System realizowany w Zamościu miał wykorzystać doświadczenia praktyczne w fortyfikowaniu miast i twierdz włoskich, jak i zapisy teoretycznych traktatów fortyfikacyjnych, przede wszystkim autorów włoskich. Fortyfikacje zamojskie miały pozwolić bezpiecznie razić ewentualnego nieprzyjaciela i jego artylerię, a mury obronne miały się stać odporniejsze na ogień dział nieprzyjaciela. Kluczowymi w obronie twierdzy miały być jednak bastiony, które umożliwiały lepszą obronę muru i zmniejszały znacznie tzw. pole martwe, zarówno u podnóża muru jak i przed sobą oraz można było z nich skuteczniej ostrzeliwać stanowiska nieprzyjacielskie.

W Zamościu twórcą całego założenia fortyfikacyjnego był włoski architekt Bernardo Morando. Jego dziełem jest większość narysu fortyfikacyjnego, bramy: Lubelska i Lwowska i prawdopodobnie także Szczebrzeska, mur obwodowy zamku zamojskiego wraz z tryumfalną bramą wjazdową oraz arsenał zamojski. Po śmierci Moranda ok. 1600/1601 r. prace nad wykończeniem fortyfikacji według jego planów, kontynuowano. Stworzony przez Moranda system fortyfikacyjny Zamościa wyrasta ze zdobyczy szkoły starowłoskiej, barki bastionowe są jednak cofnięte na sposób nowowłoski. Narys twierdzy zamojskiej miał od początku charakter wieloboczny. Korekty narysu spowodowane były deformacjami wynikającymi z warunków terenowych. Od strony zachodniej i południowej znajdowały się podmokle łąki, na których z czasem utworzono zalewy (mniejszą i większą) zwiększające obronność miasta. Te właśnie warunki wymusiły na architekcie wykonanie długiej i prostej kurtyny południowej, z koniecznością wykonania "piatta formy" (bastion 2) oraz nietypowy kształt bastionu południowo-zachodniego (bastion 3), w efekcie zrealizowanego, jak można przypuszczać, jako bastion w typie starowłoskim i dodany do niego półbastion w tej samej konwencji, ewentualnie jako dwa mniejsze bastiony, także w typie starowłoskim. Analogie do takiej realizacji odnaleźć można m.in. w fortyfikacjach Antwerpii.
Narożnik północno-zachodni (bastion 4) fortyfikacji zamojskich miał z kolei trudności z oskarpowaniem. Podobny do zamojskiego na rys posiada włoskie miasto-twierdza Orzinuovi - kurtyny umieszczone są symetrycznie, z "piatta formami" i osiowym bastionem w wielobocznie zamkniętej części nasypu.

Oskarpowanie obwarowań miasta do 1618 roku stało się pełne na całej długości murów. Ich wysokość wynosiła wówczas średnio 10,5 m. Wysokość zasłaniającego obrońców przedpiersia w zwieńczeniu muru wahała się od 1,7 do 2,0 m. Grubość ceglanego i kamiennego muru skarpowego, osłaniającego szeroki ziemny wał, wynosiła od 1,2 do 1,8 m. Gdzieniegdzie spotykało się także wewnętrzne oskarpowanie wału murem ceglanym. Zamość broniony był łącznie przez siedem bastionów, bastionów tym jeden podwójny (od 1809 roku numerowany jako bastion 3). Dostępu do niego strzegł Wielki Staw ("Zalewa Większa") od południa i Mały Staw ("Zalewa Mniejsza") od zachodu. Droga do jednej w trzech bram wjazdowych, Bramy Szczebrzeskiej, prowadziła po grobli.

Obwód obronny Zamościa obejmował dwa różnej wielkości elementy: zamek-pałac i miasto. Zamek - pałac, mógł być objęty narysem kwadratowym lub prostokątnym, dla miasta ze względu na długość kurtyn, konieczne było zastosowanie wieloboku. Dwa bastiony w tym systemie (bastion 3 i bastion 4) symetryczne do osi zamku-pałacu oraz dwie kurtyny, od północy i południa z symetrycznie umieszczonymi bramami, zamykały część zamkową. Dwa następne bastiony (bastion 2 i bastion 5) - w typie "piatta formy", stanowiły przejście do obwarowań miasta, składających się z czterech kurtyn i trzech bastionów (bastion 6, bastion 7 i bastion 1), z których środkowy (bastion 7) znajdował się na osi całego układu.

Przed omówieniem ewolucji poszczególnych bastionów twierdzy zamojskiej oraz zmian i modernizacji, jakimi podlegały, należy przyjrzeć się bliżej zmianom ich nazw i numeracji. Do roku 1809 bastiony zamojskie numerowane były odmiennie od dzisiaj znanej kolejności. Tak, więc bastion noszący po 1809 roku numer 1, do tego czasu oznaczany był "numerem VI". Bastion 2 przed 1809 rokiem nosił "numer VII", a bastionowi 3 przyporządkowany był "numer I". Bastiony 4 i 5 przed 1809 rokiem numerowane były odpowiednio "numer II" i "numer VI", a bastiony 6 i 7 posiadały "numery IV i V". Pierwotna numeracja bastionów, prawdopodobnie pochodzi z XVIII stulecia, albowiem wcześniej operowano nazwami własnymi bastionów, jak w przypadku bastionu 7, (czyli przed rokiem 1809 "bastionu V") nazywanego "Bastionem św. Michała", "Bastionem św. Floriana" lub "Czwartek". Z tej ostatniej nazwy można wnioskować, że pozostałe bastiony nazywano po prostu od dni tygodnia. Pierwotną numerację bastionów dostrzec można na jednym bastionów rękopiśmiennych planów twierdzy wykonanym w drugiej połowie XVIII wieku, znajdującym się w Archiwum Wojskowym w Wiedniu.

W XVIII stuleciu stała obrona Zamościa spoczywała wyłącznie na fortyfikacjach bastionowych, odpowiadających w dużym stopniu planom realizacyjnym zapoczątkowanym przez Bernarda Morando. Pięć bastionów zachowało nadal "uszy", czyli orylony, osłaniające barki bastionowe od strony przedpola (bastiony 1, 2, 5, 6 i 7). Barki te zostały skazamatowane podczas modernizacji po 1618 roku prowadzonej pod kierunkiem Andrea dell'Aqua. Umieszczono wtedy dodatkowe stanowiska artyleryjskie - odkryte i zakryte, czyli zarówno w kazamatach jak i poza nimi.

Prace przy fortyfikacjach zamojskich, od ich wzniesienia w 1582 roku trwały 36 lat. W pierwszym etapie powstawały kurtyny i bastiony od strony wschodniej i północnej, (czyli od wchodu bastiony 7, 6 i 1 oraz od północy bastiony 5 i 6). Po śmierci hetmana Jana Zamoyskiego w 1605 roku, prace fortyfikacyjne uległy zahamowaniu. Według umieszczonej przez II Ordynata Tomasza Zamoyskiego tablicy na bastionie 7, budowę fortyfikacji ukończono w 1618 roku. Inskrypcja w formie tablicy na bastionie 7 umieszczona była: "Na prawej flance 7 bastionu [pod] kamieniem, na którym są herby Zamoyskich i połączonych z nimi rodzin (...)" i brzmiała: "D.O.M. ET FLORIANO MILITI AC MARTIRI PATRIAE GENTISQUE SUAE DIVO TUTELARI / THOMAS DE ZAMOSCIO T...(...)/ KIIOVIENSIS PALATINATVS A JOANNE/ REGNI POLONIAE CANCELLARIO EXERCITUQUE DVCE SUPREMO PATRE SVO/ CHARISSIMO INCHOATUM PERFECTVMEN.../ANNO DOMINI MDCXIX [1619]". Jednak jeszcze do 1623 roku prace prowadził właśnie Andrea dell Aqua. Miasto nie posiadało zewnętrznych dzieł fortyfikacyjnych według stosowanych w systemie nowowłoskim, rawelinów. Zabudowania przedmieść zaczynały się bezpośrednio za fosami. Jak piszą Stanisław Herbst i Jan Zachwatowicz: "Tomasz Zamoyski (...) doszedłszy do samodzielności dużo buduje, posługując się przede wszystkim Andrzejem dell Aqua, inżynierem wojskowym wenecjaninem, który mu daje projekt fortyfikacji w Raszkowie nad Dniestrem, jak również uzupełnia fortyfikacje Zamościa" (Twierdza Zamość, Warszawa 1936).

Zakres prac A. dell Aqua w Zamościu, twierdzy już wybudowanej, był oczywiście ograniczony. Według jego własnoręcznych notatek, prowadził niesprecyzowane bliżej prace "przy orylonach bastionów". Sądząc z obficie stosowanych i umiejętnie przeprowadzonych później przez dell Aquę prac przy budowlach kazamatowanych i systemach potern w Brodach i Podhorcach, wykonał on w Zamościu "kazamatowane flanki oraz poterny i schody w orylonach fortyfikacji zamojskich". Jeżeli przyjąć za prawdziwe wzmianki o twierdzy zamojskiej z połowy XVII wieku, można przypuścić także, że A. Dell Aqua wziął udział w dalszym architektonicznym opracowaniu fortyfikacji, polegającym na "budowie wieżyczek strażniczych na bastionach, umieszczeniu płaskorzeźb na barkach lub na kątach bastionowych i barkowych". Jego dziełem w końcu mogło być staranniejsze dopracowanie architektoniczno-funkcjonalne bastionu 7, określanego jako "ornatissimus" [pol. wspaniały, piękny, znakomity, dostojny, wytworny, wyszukany, wyróżniający się, zaszczytny], na planach z XVIII wieku na narożnikach barków tego bastionu znajdujemy zaznaczone wieżyczki, co potwierdza bogactwo jego architektonicznego ukształtowania.
Kolejna modernizacja fortyfikacji zamojskich w latach 1687-1694 prowadzona pod kierunkiem Jana Michała Linka wprowadziła kilka istotnych zmian. Zbudowano całkiem nowy bastion 3, w miejscu dwóch mniejszych, zaprojektowanych przez Bernarda Morando. Stanowiska artyleryjskie tego bastionu rozmieszczono na dwóch kondygnacjach. Przebudowie uległ także bastion 4, w którym zlikwidowano lewe "ucho" (orylon). Dodatkowe stanowiska dla artylerii wzniesiono w bastionie 7, w formie nadszańca odkrytego, oraz po obu stronach szyi bastionu 6 (łącznie dwie baterie). Ponadto bastiony 5, 6 i 7 otrzymały murowane słoniczoła, a pomiędzy bastionami 4 i 6 obronę wzmocniono murowanym przedwałem. W tym okresie Brama Lubelska była zamurowana a komunikacja w stronę traktu lubelskiego odbywała się przez Bramę Szczebrzeską, prowadząc u podnóża fortyfikacji zamojskich i omijając 3 i 4 bastion.

Kolejna poważniejsza rozbudowa twierdzy zamojskiej rozpoczęła się po roku 1809, kiedy Zamość po 36 latach panowania austriackiego, trwającego od I rozbioru Polski w 1772 roku, znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. Prace rozpoczęto od rawelinów osłaniających bramy. Zbudowane już rawelinu osłonięto dodatkowymi. Przed Bramą Lubelską powstał w ten sposób zespół złożony z czterech rawelinów, a przed Bramą Lwowską z dwóch. Kolejny rawelin osłonił bastion 1. Cztery raweliny osłoniły kurtynę miedzy bastionami 5-6, a przed kurtyną 6-7 powstała luneta, mocno wysunięta do przodu. Obronę bastionów 2, 3 i 4 wzmacniały trzy lunety. Ponadto w szyjach bastionów 4, 6 i 7 usypano ziemne nadszańce, jako stanowiska artyleryjskie.

Wokół nowego obwodu fortyfikacji usypano przedstok, osłaniający drogę krytą z kilkoma placami broni. Droga kryta podzielona była poprzecznicami, a na placach broni umieszczono drewniano-ziemne blokhauzy, pełniące rolę schronów i kaponier. Plany obejmowały również przebudowę wszystkich barków bastionowych, by zwiększyć liczbę stanowisk artylerii flankującej kurtyny. Do końca 1812 roku udało się zmodernizować oba barki bastionu 5 i lewy bark bastionu 6.

Od 1817 roku kontynuowano prace przy fortyfikacjach zamojskich, według projektu gen. Jana Mallet-Malletskiego, sporządzonego w 1809 roku. W 1821 roku rząd Królestwa Polskiego (powstałego w 1815 roku) odkupił miasto-twierdzę od XII Ordynata Stanisława Kostki Zamoyskiego (1775-1856). W tym też roku rozpoczęto gruntowna modernizację i rozbudowę twierdzy, prowadzoną do 1837 roku. Pracami kierował gen. J. Mallet-Malletski. W pierwszej kolejności w murowanych ścianach czołowych bastionów i murze kurtynowym wykonano galerie strzelnicze dla broni ręcznej. Wybudowano dwie nowe bramy: Nową Bramę Lwowską w kurtynie miedzy bastionami 7 i 1 oraz Nową Bramę Lubelska w osi kurtyny między bastionami 5 i 6, przylegającą bardziej do barku bastionu 5. Obie stare bramy Lubelska i Lwowska zamurowano i zamieniono na więzienia. Począwszy od 1825 roku wszystkie bastiony uzyskały skazamatowane barki. Sześć kazamat wielkich w barkach bastionów użytkowano w 1818 roku jako prochownie, mogące pomieścić łącznie "10 000 funtów materiału wybuchowego", (ok. 4,5 tony). Mniejsze składy prochu zlokalizowano w bastionach 3 i 7. Po 1824 roku zmieniono przeznaczenie wielkich kazamat barkowych, wprowadzając do nich głównie więźniów wojskowych. I tak w kazamacie prawego barku bastionu 1 przetrzymywano 105 więźniów, w trawersie (poprzecznicy - czyli krótkim odcinku wału usytuowanym wewnątrz dzieła obronnego) tegoż bastionu osadzono 30 więźniów. W kazamacie lewego barku bastionu 1 przebywało od 1824-1825 roku 136 więźniów. Podobnie było w kazamatach bastionów 2, 3, 4 i 7. Zasadniczo jedynym bastionem, w którym nie przetrzymywano więźniów był bastion 5 w całości przeznaczony na magazyn prochu i uzbrojenia. Brama Szczebrzeska w latach 1821-1825 co prawda zachowana została w całości swojej funkcji komunikacyjnej oraz otrzymała nowe strzelnice artyleryjskie, jednak z czasem także i ona zaczęła funkcjonować jako obiekt więzienny po uprzednim zamurowaniu przejazdu bramnego.

* * *

Od października 2012 roku w salach Muzeum Zamojskiego w Zamościu czynna będzie wystawa pt. "Zamość - miasto twierdza w XVI-XIX w.", w ramach której zaprezentowana zostanie twierdza zamojska na tle europejskiej sztuki fortyfikacyjnej od końca XVI do początków XIX wieku.