Od października 2012 roku w salach Muzeum Zamojskiego w Zamościu czynna będzie wystawa pt. "Zamość - miasto twierdza w XVI-XIX w.", w ramach której zaprezentowana zostanie twierdza zamojska na tle europejskiej sztuki fortyfikacyjnej od końca XVI do początków XIX wieku.

Poniżej Słownik wybranych terminów fortyfikacyjnych, odnoszących się do twierdzy zamojskiej. Opracował dr Jacek Feduszka, Muzeum Zamojskie w Zamościu.

A.
Arsenał - (wł. "arsenale") - zbrojownia, składnica broni z warsztatem wytwórczym broni ręcznej, a nawet ludwisarnią (odlewnią dział). Do XVII wieku w Polsce arsenał nazywano cekhauzem. Był to obiekt murowany, monumentalny, zwykle o charakterze obronnym. Pierwszy arsenał w Polsce zbudowano w 1533 roku w Krakowie. Najbardziej znanym jest arsenał warszawski. Pierwotny arsenał zamojski powstał wg projektu Bernarda Morando w latach 1582-1584. Drugi gmach arsenału w miejscu poprzedniego pochodzi z 1630 roku prawdopodobnie wg projektu Andrea dell Aqua. W wyniku pożaru w 1658 r. zniszczeniu uległ dach i wszystkie wewnętrzne urządzenia. Prace nad odbudową obiektu prowadzili prawdopodobnie Jan Jaroszewicz i inż. Jan Michał Link. Przed 1809 r. arsenał miał już drugą kondygnację lub piętro typu "mezzanino". Kolejnej przebudowy arsenału w duchu klasycyzmu, dokonano w latach 1820-1825 pod kierunkiem Jana Mallet-Malletskiego.

B.
Bark - boczna część dzieła fortyfikacyjnego, służąca głównie do rozmieszczenia artylerii, np. na barku bastionu lub lunety.
Barkan - luneta (zob.), szaniec - dzieło fortyfikacyjne składające się z dwóch czół (zob.) i dwóch barków (zob.). Przeznaczony był do lepszego ukrycia i zabezpieczenia obrońców i osłanianego miejsca w systemie obronnym. Układ dwóch czół i barków zmniejszał pole martwe ostrzału.
Bastion - (wł "bastione", nazwy polskie: "bulwar", "beluarda") - część podstawowa dzieła fortyfikacji nowożytnej. Jest to pięciokątna budowla narożnikowa dzieła fortyfikacyjnego, najbardziej wysunięta w stronę nieprzyjaciela, miejsce dla stanowisk artylerii. Ochronę podejścia do bastionu stanowiła sucha lub mokra fosa. Zewnętrzna strona bastionu była murowana z dużych bloków kamiennych, wewnątrz wypełniona ziemią. Części bastionu od strony nieprzyjaciela nazywają się czołami, części boczne, barkami, a część wnętrza od strony twierdzy, szyją. Kąt utworzony przez dwa stykające się czoła bastionu nosi nazwę szpicy, a linia dzieląca bastion na połowę to: "kapitalia". Rozwój bastionów rozpoczął się w XV wieku we Włoszech, Włoszech nastepnie w Holandii. Twórcy bastionu to włoscy inżynierowie: J. Castriotto, G. Maggi i M. Marchi.
Baszta - (łac. średniowieczna: "bastia") - budowla będąca w średniowieczu głównym elementem obronnym miast, zamków i klasztorów. Stanowiła również punkt obserwacyjny, sygnalizacyjny oraz osłaniający bramy. Baszty bywają okrągłe, wielokątne i kwadratowe, zbudowane z drewna, cegły lub kamienia. Baszty rozmieszczano w linii murów obronnych, co 25-40 m oraz w narożach i załamaniach murów. Wewnątrz baszty było z reguły kilka kondygnacji z otworami strzelniczymi, łączonych schodami. Podziemne kondygnacje baszty - to magazyn lub więzienie.
Blokhauz (niem. - "Blockhauz") - budowla drewniano - ziemna wewnątrz polowego dzieła fortyfikacyjnego o charakterze schronu bojowego. Ostateczny punkt obrony. Termin ten często bywa błędnie używany w opisie fortyfikacji nowożytnych, głównie niemieckich z okresu ostatniej wojny, na określenie schronu do obrony okrężnej (nazwa właściwa to: "ostróg").

C.
Cekhauz, cekhauz (niem. "Zeughaus") - zob. Arsenał.
Cytadela (wł. "cittadella") - samodzielna twierdza, panująca nad miastem. Najstarsza część twierdzy fortowej. Służyła do ochrony ludności w razie najazdu wroga. Ostatnie miejsce obrony ufortyfikowanego miasta. Cytadela w fortyfikacjach nowożytnych miała pierścień wewnętrzny, broniony przez bastiony. Zewnętrzną ochronę cytadeli stanowiła linia fortów. W Polsce najbardziej znane cytadele to warszawska i poznańska.
Czoło (np. bastionu) - w dawnej fortyfikacji część dzieła fortyfikacyjnego zwrócona w kierunku nieprzyjaciela.

D.
Droga kryta - droga forteczna, usytuowana między przeciwskarpą a stokiem głównym, który zasłaniał drogę przed obserwacją nieprzyjaciela. Służyła do ruchu wojsk i przegrupowań oraz dowozu amunicji i żywności wewnątrz twierdzy.
Droga wałowa - w fortyfikacji nowożytnej droga biegnąca wałem, osłonięta od przedpola przedpiersiem. Wykorzystywana jako stanowisko ogniowe piechoty (ławka strzelecka) lub artylerii (ława artyleryjska)
Dwuramiennik - zob. Redan.
Działobitnia - stanowisko ogniowe działa lub baterii dział wraz ze schronami dla obsługi oraz niszami na amunicję.
Dzieło fortyfikacyjne - pojedyncza budowla lub zespół budowli fortyfikacyjnych, np. rawelin, kleszcze, przeznaczonych do wykonywania określonego zadania obronnego. Obecnie częściej używa się terminów: obiekt fortyfikacyjny, węzeł obronny, punkt oporu.
Dzieło zewnętrzne (fortyfikacyjne) - pojedyncza budowla lub zespół budowli fortyfikacyjnych umieszczonych na bezpośrednim przedpolu twierdzy, powiązanych z zasadniczym narysem fortyfikacji (np. rawelin, redan, luneta, kleszcze, reduta)

F.
Flanka (niem. "Flanke") - bok, ramię narożnika twierdzy, narożna wieża w twierdzy. Termin obecnie nieużywany. Zob. Bark.
Flesz - specyficzny rodzaj Redanu (zob.) o małych rozmiarach (do 30 m) i rozwartym kącie miedzy Czołami (zob.) (90-120?).
Fosa (łac. "fossa") - głęboki rów przed linią murów, niekiedy omurowany, mokry lub suchy, utrudniający bezpośredni dostęp do murów obronnych twierdz, zamków, klasztorów czy miast. W XVII-XIX wieku fosa była integralną częścią każdego dzieła obronnego.

G.
Galeria strzelnicza (bojowa) - zakryte stanowisko bojowe dla strzelców, rodzaj murowanego chodnika ze strzelnicami, często budowane w przeciwskarpie.

K.
Kaponiera (zob. - kojec) - (fr. "caponniere") - w dawnej fortyfikacji o narysie bastionowym budowla ziemna lub murowana, wznoszona wewnątrz fosy lub w przeciwstoku. Stanowiła osłonę ogniową wzdłuż fosy oraz ruchu wojsk do przodu. W fortyfikacji nowożytnej zakryte stawisko ogniowe, żelbetowe, przeznaczone do strzelania skrzydłowego lub skośnego. Stanowiła nieodłączny element fortów budowanych w wieku XIX.. W zależności od budowyi przeznaczenia wyróżnia się: kaponiery proste, barkowe, szyjowe i tzw. "kocie uszy" a także takie, z których prowadzono ogień w kilku kierunkach, tzw. "rewersowe" lub "fortowe" oraz półkaponiery, z których prowadzono ogień skośny lub skrzydłowy w jednym kierunku.
Kawalier - zob. Nadszaniec.
Kawaliera - wieżyczka strażnicza, usytuowana w narożniku bastionu.
Kazamata - (wł. "casamotto") - element stałego obiektu fortyfikacyjnego. Sklepione pomieszczenie w fortyfikacji o następującym przeznaczeniu: 1. bojowa, służąca do strzelania z dział lub broni strzeleckiej, 2. mieszkalna, do przebywania części odpoczywających wojsk, 3. magazynowa, do przechowywania zapasów, 4. więzienna, do przetrzymywania więźniów, służąca jako więzienie. Do dużych kazamat, głównie bojowych, prowadziły szerokie chodniki zwane poternami (zob.).
Kąt bastionowy - kąt zawarty pomiędzy odcinkami czoła bastionu. Początkowo zróżnicowany w zależności od szkoły, później mieścił się w granicach 60?-90?. W szkole holenderskiej (wg Freitaga) był wyliczany z kąta szyjowego figury twierdzy, do którego dodawano 20? albo 15?
Kąt barkowy - kąt zawarty pomiędzy barkiem bastionu a kurtyną. Stosowany początkowo jako prosty, później wykreślany najczęściej prostopadle do linii dłuższej obrony.
"Kocie uszy" - zob. Kaponiera.
Kojec - dzieło fortyfikacyjne w twierdzach bastionowych lub fortach o narysie poligonalnym, z którego strzelano wzdłuż fosy. Kojce lokalizowano w połowie długości prostego odcinka rowu fortecznego lub jego załamaniach. W kojcach umieszczano armaty i stanowiska strzeleckie a w XX wieku niekiedy reflektory, umożliwiające strzelanie w nocy.
Korona - dzieło koronowe, dzieło zewnętrzne w fortyfikacji nowożytnej (XVI-XVIII w.) złożone z bastionu i dwóch symetrycznych półbastionów połączonych z nim kurtynami, barkami zaś z główną linią obronną. Dzieła otwarte w kierunku zapola. Stosowane w fortyfikacji bastionowej jako: osłona czołowa bastionu, osobny fort na przedpolu twierdzy, a także jako osobne umocnienie obiektu o szczególnym znaczeniu (np. jako przedmoście).
Kunetta - (fr. cunette ou couvette) rowek umieszczony w środku głównej fosy, służący do ścieku wody i utrudniający przejście. W Zamościu pojęcie to odnosiło się także do obronnego muru ze strzelnicami w fosie głównej częściowo skazamatowanego.
Kurtyna - (wł. "cortina") - część obwodu obronnego, odcinek linii obrony pomiędzy bastionami (zob.) fortyfikacji nowożytnej. Kurtyna była wykonana w postaci wału ziemnego lub murowanego odcinka, wewnątrz z piasku i kamieni. Obronę kurtyny prowadzono z góry oraz skrzydłowo z bastionów.

L.
Luneta - (fr. "lunette"), barkan (zob.), dzieło fortyfikacyjne (zob.) odkryte od tyłu, typu polowego lub stałego, o dwóch czołach i dwóch barkach w postaci wałów ziemnych, osłoniętych fosą. Stosowane od XVI do XX wieku.

M.
Mur Carnot'a - chodnik obronny, przeznaczony do obrony wnętrza fosy, umieszczony przy jej stoku, powyżej dna i osłonięty murem ze strzelnicami.

N.
Nadszaniec (fr. Cavalieur, wł. Cavaliere, ang. Cavalier) - Kawalier (zob.) - stanowisko obronne położone najwyżej w obwodzie obronnym dzieła fortyfikacyjnego. Wał ziemny, stanowiący niekiedy przykrycie schronu, a dający daleki wgląd w przedpole i dla ustawienia dział. Wznoszono je na urządzeniach obronnych jako dodatkowe stanowiska ogniowe, wzmacniające siłę artylerii i broni ręcznej przede wszystkim bastionów. Wg koncepcji francuskiego z XVIII w., M. Montalemberta budowy dwukondygnacyjnych nadszanców ściśle połączonych przyległymi kurtynami bastionowymi, wygięte wklęśle ściany nadszańców umożliwiały koncentrację ognia artyleryjskiego. Do ostrzału przystosowane były takżeosłonięte ziemnym przedpiersiem tarasy nadszańców, na które wciągano działa przy pomocy pochylni. Obiekty te pełniły również funkcje koszarowe.
Narys fortyfikacyjny - forma linii dzieł fortyfikacyjnych nowożytnych, np. narys bastionowy, kleszczowy, poligonalny, kremalierowy, trawersowy, rodanowy.
Mur kurtynowy - mur forteczny łączący bastiony.
Narożnik (hist.) - bastion.
Narożnik barku bastionu - wierzchołek kąta bastionowego (zob.)

O.
Orylon (hist.) - "ucho" bastionu, element bastionu wprowadzony przez szkołę starowłoską fortyfikacji bastionowej, stanowiący przedłużenie czoła bastionu, osłaniający bark bastionu od strony przedpola i wzmacniający obronę kurtyny ogniem do niej równoległym. "Ucho" bastionu występuje w dwóch odmianach: "al orione" - gdy jego narys jest półkolisty, lub "al musone"- gdy jego narys jest wieloboczny.

P.
"Piatta forma" - w fortyfikacji nowożytnej systemu bastionowego szkoły starowłoskiej, bastion o spłaszczonym czole i krótkich barkach, często też o obniżonym w stosunku do kurtyny gabarycie, umieszczany w połowie długości kurtyny, między dwoma bastionami, celem wzmocnienia jej obrony.
Plac broni - w terminologii fortyfikacyjnej plac w obrębie narysu bastionowego, po zewnętrznej stronie fosy na załamaniach drogi ukrytej. Służył do zbiórek żołnierzy przed wycieczką poza obręb fortyfikacji w czasie oblężenia na obóz nieprzyjaciela. Dawna nazwa placu ćwiczeń dla wojska.
Plateau bastionu - inaczej płaszczyzna bastionu.
Podwale - fosbreia (hist.), w fortyfikacji nowożytnej stanowisko obronne założone między ścianą głównego stanowiska obronnego a fosą umocnione przedpiersiem. Wzdłuż podwala biegła droga straży.
Poprzecznica - w fortyfikacji nowożytnej krótki odcinek wału usytuowany na zewnątrz lub wewnątrz ziemnego dzieła obronnego, osłaniający jego wejście, lub odcinek wału wewnątrz dzieła lub elementu obronnego, osłaniający jego część zagrożoną ostrzałem skrzydłowym od strony punktów dominujących wysokością na przedpolu, z których przeciwnik mógłby prowadzić ostrzał wnętrza twierdzy. Poprzecznica to także krotki odcinek wału prostopadły do przedpiersia, oddzielający sąsiednie działobitnie
Poterna (hist.) - podwałochod, inaczej potajnik, murowane przejście podziemne, łączące poszczególne elementy fortyfikacji lub łączące wnętrze fortyfikacji z przedpolem, pozwalające na skryte wyjście lub wycieczkę obrońców twierdzy.
Półbastion - element fortyfikacji nowożytnej o narysie połowy bastionu, składający się z jednego odcinka czoła, jednego barku łączącego czoło z kurtyną oraz linii głowy bastionu, przybierającej w półbastionach formę skrzydła kurtyny. Półbastion stosowany był w rogach (zob.), koronie (zob.) i ostrogach (zob.) jako element obrony skrzydłowej przedpola.
Półksiężyc - w fortyfikacji nowożytnej dzieło fortyfikacji zewnętrznej w postaci bastionu oddzielonego, usytuowane jako osłona narożnika bastionu (wg Freitaga) lub dzieło fortyfikacji zewnętrznej o barkach pozbawionych przedpiersia usytuowane w miejscu rawelinu jako osłona kurtyny. W XIX wieku także fort o narysie bastionu.
Przeciwstraż (hist.) - w fortyfikacji nowożytnej ciągły przedwał (zob.) założony jako dodatkowe stanowisko piechoty, równoległe do czół bastionów, tworzący w narysie gwiazdę.
Przedwał - w fortyfikacji nowożytnej każdy element obronny zewnętrzny w postaci wału z przed piersiom i ławką strzelecką, wzniesiony pomiędzy wałem głównym twierdzy a przedstokiem. Może przybierać także formy: przeciwstraży (zob.) lub słoniczoła (zob.) (przed czołami bastionów), rawelinu lub kleszczy (przed kurtynami
Przedstok - skrajna zewnętrzna część obwodu obronnego w fortyfikacji nowożytnej w postaci przedpiersia schodzącego równią pochyłą w kierunku i do poziomu przedpola.
Przedpole - przestrzeń na zewnątrz zamkniętego obwodu obronnego warowni położona przed frontem i pozostająca w zasięgu czynnej obrony dzieła obronnego i w związku z tym do tego celu przystosowana (np. przez niedopuszczenie do zalesienia do wznoszenia trwałej zabudowy i pokrycia terenu). W fortyfikacji nowożytnej zwana esplanadą, dzielona była na trzy strefy przepisami prawnymi ograniczającymi dokonywanie zmian ukształtowania terenu (tzw. rewers demolacyjny).

R.
Rawelin - element zewnętrzny fortyfikacji nowożytnej, usytuowany w fosie przed kurtyną i przeznaczony do jej obrony; założony na planie trójkąta, składa się z dwóch odcinków czoła zaopatrzonego wałami z przedpiersiem, szyja natomiast pozostaje otwarta od strony kurtyny.
Redan - dwuramiennik, w fortyfikacji nowożytnej polowe dzieło obronne lub element fortyfikacji stałej. Założony na narysie trójkąta z reguły równoramiennego, którego ramiona narożnikiem zwrócone na przedpole, opatrzone są fosą i przedpiersiem, trzeci bok będący podstawą trójkąta, zwany szyją, pozostaje bądź otwarty bądź zamknięty częstokołem lub okopem z bramą. W fortyfikacji stałej dwuramiennik występuje w różnych postaciach zewnętrzny m.in. jako słoniczoło (zob.), rawelinu (zob.) lub zwielokrotniony jako przeciwstraż (zob.).
Reduta - w fortyfikacji nowożytnej niewielkie dzieło polowe, najczęściej zakładane na narysie czworoboku, niekiedy trapezu, stosowane jako: dzieło zewnętrzne twierdzy, dzieło zabezpieczające roboty oblężnicze. Reduty wyposażano z reguły w działobitnie.

S.
Skarpa forteczna - mur oporowy otaczający fosę od wewnątrz (od strony obrońców) stanowiący równocześnie oskarpowanie stoku, kurtyny i bastionu.
Słoniczoło - przeciwstraż, kontregarda, dodatkowe obwałowanie, nasypy ziemne na dnie fosy przed czołami bastionów.
Szpic bastionu - miejsce zetknięcia się obu czół bastionowych.
Szyja - linia teoretyczna lub praktyczna łącząca barki bastionowe od strony zapola (zob.) (a także dwuramiennikowe, rawelinowe i barankowe, czyli dzieł lub elementów obronnych, zwróconych lub wysuniętych w kierunku przedpola, otwarta także do wnętrza dzieła obronnego, łącząca je wzajemnie).

Z.
Zapole - pojęcie z okresu stosowania systemów fortowych na określenie przestrzeni lezącej na zapleczu pierścienia fortów lub pojedynczego fortu, rozciągającej się w kierunku rdzenia twierdzy.

[Słownik oprac. na podst. M. Rouget, Dyksyonarz doręczony dla inżynierów obeymuiący wszelkie części fortyfikacji i innych nauk teyże broni właściwych i ułożony w porządku alfabetycznym słów francuskich, Warszawa 1825; I. Prądzyński, Umocnienia polowe, Warszawa 1986; J. Bogdanowski, Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków 1996; S. C. Spiteri, Illustrated Glossary of Terms used in Military Architectura, in. FORT, The International Journal of Fortification and Military Architecture, vol. 13, 1993 (Fortress Study Group)].