II Wojna Światowa przyniosła zagładę społeczności żydowskiej Zamościa. Deportacje do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu rozpoczęły się w kwietniu 1942 r., a ostateczna likwidacja zamojskiego getta nastąpiła 16 października 1942 r. W tym roku mija 70. rocznica, przeprowadzonej przez Niemców w latach 1942 - 1943 Akcji Reinhardt, której celem była całkowita zagłada Żydów europejskich. W ramach Akcji zamordowanych zostało 1,5 mln Żydów z ogólnej liczby 6 mln ofiar Holokaustu. Centrum "Synagoga" Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego organizuje cykl wydarzeń upamiętniających 70. rocznicę zagłady społeczności żydowskiej Zamościa. W dn. 16 - 17 października 2012 odbyła się Konferencja naukowa "Dziecko żydowskie", zorganizowana dla upamiętnienia 70. rocznicy likwidacji getta w Zamościu, we współpracy z Pracownią Literatury Polsko - Żydowskiej KUL.

24 października 2012 r. odbędzie się spotkanie z Trudą Rosenberg, ocalałą z Zagłady autorką wspomnień "Doznać cudu? Opowieść Trudy Rosenberg" - organizowane we współpracy z Muzeum - Miejscem Pamięci w Bełżcu. Na 9 listopada 2012 r. zaplanowano seminarium "Nauczanie o historii i kulturze Żydów w Polsce" organizowane w Międzynarodowy Dzień Walki z Faszyzmem i Antysemityzmem we współpracy ze Stowarzyszeniem "Studnia Pamięci" i Pracownią Badań Dziejów i Kultury Żydów PWSZ w Zamościu. Podjęto również starania aby w ramach 70. rocznicy zagłady społeczności żydowskiej Zamościa w listopadzie br. na budynku synagogi z XIX w., znajdującej się na terenie Nowego Miasta (obecnie siedziba przedszkola) odsłonić tablicę pamiątkową poświęconą pamięci zamojskich Żydów, wykonaną przez Bartłomieja Sęczawę.

* * *

Wybuch drugiej wojny światowej przerwał dobrze rozwijającą się - od czasów otrzymania od fundatora Jana Zamoyskiego przywileju lokacyjnego w 1588 r. - społeczność zamojskich Żydów. W 1939 r. w Zamościu mieszkało ok. 12 500 Żydów, co stanowiło około 43% mieszkańców miasta.

We wrześniu 1939 r., Zamość został zajęty przez Niemców, a następnie przez wojska sowieckie, które okupowały miasto przez prawie dwa tygodnie. Na skutek postępującej ofensywy wojsk niemieckich, około 5 tys. zamojskich Żydów - tj. niemal 2/3 żydowskiej ludności miasta - zdecydowało się na ucieczkę do Związku Radzieckiego.

Do wiosny 1941 r. Żydzi, którzy pozostali w Zamościu (ok. 4 tys. osób) mogli mieszkać bez żadnych ograniczeń na terenie całego miasta. Na początku kwietnia 1941 r. pojawiło się zarządzenie nakazujące wszystkim Żydom zamieszkałym na Starym Mieście i Lubelskim Przedmieściu, przeniesienie się w ciągu miesiąca na teren Nowej Osady (Nowego Miasta). Wysiedleniem kierował Judenrat, mieszczący się na I piętrze XIX w. synagogi, na czele którego od samego początku istnienia instytucji, tj. od połowy października 1939 r., stał Mieczysław Garfinkiel.

Getto na Nowym Mieście miało charakter otwarty - nie posiadało ściśle określonych granic i nie było odgrodzone od reszty miasta. Symboliczną granicę pełniły tory kolejowe przecinające ul. Lwowską na wysokości ul. Obwodowej i Orlicz-Dreszera. Wspólnie z przesiedlonymi Żydami, na terenie Nowego Miasta mieszkali także Polacy, którzy mogli bez żadnych ograniczeń wchodzić i wychodzić z getta. Warunki mieszkaniowe były bardzo trudne. Ludność żydowska mieszkająca w drewnianych domach, często zrujnowanych i pozbawionych wyposażenia, niemających bieżącej wody ani kanalizacji - często chorowała na tyfus.

Oprócz mieszkańców Zamościa, w getcie zamojskim uwięziono także Żydów z wielu sąsiednich miejscowości, a także wysiedleńców z terenów zachodniej Polski przywożonych tu począwszy od października 1939 r. Od momentu podjęcia decyzji o stworzeniu na Lubelszczyźnie "rezerwatu" dla Żydów europejskich, do zamojskiego getta kierowano też liczne transporty Żydów wysiedlanych z zagranicy. Pod koniec 1941 r. w getcie zamojskim przebywało już około 7 tys. Żydów, z czego około 2,5 tys. stanowiły osoby pochodzące spoza miasta, zaś w kwietniu 1942 r., w przededniu pierwszej akcji wysiedleńczej, liczba ta wynosiła około 7200 - 7300 osób.

Likwidacja getta rozpoczęła się wiosną 1942 r. Pierwsza masowa deportacja miała miejsce w dniu 11 kwietnia, w wigilię święta Paschy. Objęła ok. 3 tys. osób, które bydlęcymi wagonami przetransportowano do niemieckiego obozu zagłady w Bełżcu. W ten sposób przygotowano miejsca dla osób narodowości żydowskiej deportowanych do Generalnej Guberni z Europy Zachodniej, m.in. z Austrii, Czech i Niemiec. Getto zamojskie, leżące na linii tranzytowej do Bełżca, stało się w ten sposób gettem tranzytowym. Dalsze deportacje z getta odbyły się 21 maja, 11 sierpnia, we wrześniu i 16 października 1942 r. W sumie do Bełżca wywieziono z Zamościa około 9000 Żydów. Likwidacja getta zamojskiego miała miejsce w dn. 16-18 października 1942 r., kiedy to 4 tys. pozostałych przy życiu osób przepędzono piechotą do getta w Izbicy. Stamtąd większość z nich została wywieziona do Bełżca, Sobiboru i zamordowana w komorach gazowych.

Trudno określić liczbę zamojskich Żydów, którzy ocaleli z Zagłady i przetrwali wojnę. Według danych Głównego Komitetu Żydowskiego w Polsce, w maju 1945 r. w Zamościu mieszkało 224 Żydów. Rok później liczba ta zmniejszyła się do 152, zaś w 1947 r., w mieście pozostało już jedynie 5 żydowskich mieszkańców. Większość ocalonych to osoby, które w pierwszych dniach wojny opuściły miasto i wraz z wycofującą się Armią Czerwoną udały się na wschód. Według Księgi Pamięci Zamościa, z zamojskiego getta przeżyć udało się jedynie 50 osobom.

W Archiwum Zamojskim zachował się dokument Komitetu Żydowskiego w Zamościu z dn. 27 listopada 1944 r. zabiegający w Urzędzie Starostwa Powiatowego o zatwierdzenie wybranego przez Komitet Mandelbauma Mordki na Rabina Zamościa. Dokument informował także, że miasto zamieszkuje 125 osób wyznania Mojżeszowego. Tak więc, jeszcze przez pewien czas po wojnie funkcjonował w Zamościu urząd rabina.

* * *

Cmentarz przy ul. Prostej powstał około w 1907 r. W okresie międzywojennym cmentarz miał powierzchnię 16.800 metrów kwadratowych, przy czym groby wypełniały 5600 m kw.; był otoczony parkanem o wysokości około 2 m z drewnianą bramą w dobrym stanie, na jego terenie znajdował się murowany dom przedpogrzebowy z salą modlitw i mieszkaniem dozorcy. Cmentarz został zdewastowany podczas II wojny światowej. Na jego terenie Niemcy utworzyli magazyny mienia, pozostawionego po likwidacji getta w Zamościu.

Po wojnie cmentarz został zabudowany. Na jego terenie znajdowały się m. in. Zakłady Odzieżowe "Delia". W 1950 r. w miejscu zniszczonej nekropolii ocalali z Zagłady Żydzi zamojscy wznieśli pomnik w formie wysokiego prostopadłościanu, z umocowanymi do jego ścian macewami i z tablicą z napisem: "Żydom Zamościa, ofiarom faszyzmu hitlerowskiego. Cześć ich pamięci! 1950. Ziomkowie". Zwieńczenie pomnika stanowią wzorowane na Tablice Przykazań płyty z napisem w językach hebrajskim i polskim: "Nie zabijaj". Z tyłu za pomnikiem zbudowano mur, do którego przytwierdzono kilkadziesiąt odnalezionych płyt nagrobnych. Tuż obok lapidarium znajduje się parterowy budynek dawnego domu przedpogrzebowego, obecnie wykorzystywany do celów mieszkalnych.

Opracowano na podstawie: WWW.SZTETL.ORG.PL
Zdjęcia pochodzą z filmu "Tam był kiedyś nasz dom" - według scenariusza i w reżyserii Ewy Szprynger