Muzeum Zamojskie w Zamościu i Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1 w Zamościu, byli organizatorami konferencji popularno-naukowej w ramach projektu edukacyjnego "Zamość miasto wielu kultur: Rusini", która odbyła się 27. 03. 2014 r. w siedzibie Zespołu Szkół. Konferencja obejmowała tematykę historyczną, filologiczną, archeologiczną i etnograficzną, związaną z obecnością Rusinów w Zamościu i regionie. Istotną część konferencji stanowiły też zagadnienia związane z prawosławnymi obyczajami religijnymi i tradycjami świątecznymi wyznawców prawosławia w regionie zaprezentowane na szerokim tle historii kościoła wschodniego, przedstawione przez duchownych prawosławnych.

W programie konferencji, skierowanej przede wszystkim do młodzieży licealnej, znalazło się sześć referatów i prelekcji. Konferencję oficjalnie otworzyła Dyrektor Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1 w Zamościu mgr inż. Alicja Ciupa, witając zaproszonych gości, przybyłą licznie młodzież licealną szkół zamojskich i referentów. W pierwszej części konferencji Dyrektor Muzeum Zamojskiego mgr Andrzej Urbański przedstawił zagadnienia wielokulturowości w działalności bieżącej i badaniach naukowych realizowanych przez Muzeum. W sposób szczególny referent zajął się prezentacją polsko-ukraińskich projektów, realizowanych od blisko 15 lat przez Muzeum Zamojskie wspólnie z partnerami ukraińskimi m.in. z Wołyńskiego Muzeum Krajoznawczego w Łucku oraz Naukowo-Badawczym Centrum "Ratownicza Służba Archeologiczna" Instytutu Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie. W prezentacji przedstawionej przez Dyrektora Andrzeja Urbańskiego uwzględniono zarówno wspólnie realizowane wystawy, archeologiczne projekty badawcze oraz polsko-ukraińskie wydawnictwa naukowe z lat 2000-2013 opublikowane przez Muzeum Zamojskie wspólnie ze stroną ukraińską.

Kolejnym referentem konferencji był mgr Jerzy Kuśnierz, archeolog, starszy kustosz Muzeum Zamojskiego, który przybliżył słuchaczom dzieje początków Rusi od X do XIV wieku, skupiając się przede wszystkim nad archeologicznym materiałem źródłowym odnoszącym się do procesów historycznych i zmian, jakie miały miejsce na terenach ruskich na przestrzeni tych stuleci. Wykład ilustrowany był znakomitymi materiałami fotograficznymi, prezentującymi zarówno zjawiska historyczne, zmiany granic jak też i efekty badawczych prac archeologicznych w postaci wykopalisk z terenu naszego regionu, w tym szczególnie cennych na grodzisku w miejscowości Czermno. Kolejną referentką była mgr Katarzyna Wołoszyn, nauczycielka języka polskiego w Zespole Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 1 w Zamościu, która przedstawiła wykład będący w zasadniczej części analizą rusycyzmów występujących we współczesnym języku polskim. Szereg ciekawych przykładów oraz prezentacja ich genezy językowej w znakomity sposób wzbogaciło wiedzę słuchaczy o relacjach między językiem polskim a rosyjskim i wpływie rusycyzmów szczególnie na potoczny język polski.

W czasie przerwy serwowana była herbata z samowaru i słodki poczęstunek przygotowany specjalnie przez zamojską restaurację "Carskie Koszary". Następnie uczestnicy konferencji wysłuchali kolejnych trzech wystąpień. Dr Jacek Feduszka, historyk, starszy kustosz Muzeum Zamojskiego zaprezentował zagadnienia związane z obecnością Rusinów (Ukraińców) w Zamościu od końca XVI do XX wieku. Referent przybliżył szereg faktów związanych z obecnością Rusinów w mieście w początkach jego istnienia m.in. obecność rzemieślników i kupców ruskich, budowę i funkcjonowanie dwóch cerkwi: św. Mikołaja w murach miejskich i p.w. Wniebowstąpienia Chrystusa ("Wozniesieńska"), powstałą w 1580 roku na Przedmieściu Lwowskim. Podkreślił także rolę, jaką odegrał zakon bazylianów w Zamościu i regionie, szczególnie u schyłku XVII i w XVIII wieku. Wystąpienie zakończyła prezentacja zabytków architektury cerkiewnej z regionu w tym przegląd zabytkowych murowanych i drewnianych cerkwi z terenów wschodnich regionu. Kolejnymi referentami konferencji byli dwaj duchowni prawosławni: ks. Witold Charkiewicz, proboszcz parafii prawosławnej św. Mikołaja Cudotwórcy w Zamościu oraz ks. Marcin Prokopiuk, proboszcz parafii prawosławnej w Bończy. Zarówno w referacie zaprezentowanym przez ks. Prokopiuka, jak i w późniejszej dyskusji i wypowiedzi ks. Charkiewicza, zaprezentowane zostały tematy związane z prawosławnymi obyczajami religijnymi i genezą tradycji świątecznych kościoła prawosławnego szczególnie odnoszącymi się do zbliżających się Świąt Wielkanocnych. Zaprezentowana została także w zarysie struktura współczesnego kościoła prawosławnego w Polsce w tym również istniejące zgromadzenia zakonne. Ostatnim z referentów był dr Taras Mylian, zastępca dyrektora ds. naukowych Naukowo-Badawczego Centrum "Ratownicza Służba Archeologiczna" Instytutu Archeologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy we Lwowie. Dr Mylian przedstawił referat połączony z prezentacją, obejmujący dziedzictwo i tradycję państwa ruskiego od IX i X w. Przedstawił w pierwszej kolejności historiograficzne teorie i koncepcje powstania państwowości ruskiej, zakres terytorialny księstw ruskich w XI-XII wieku, w dalszej części wykładu kładąc szczególny nacisk na okres rozbicia dzielnicowego Rusi w XIII wieku. Referent podzielił się także szerzej uwagami na temat koncepcji skandynawskiego rodowodu księstw ruskich, relacji i związków historycznych oraz językowych między historyczną Rusią a krajami sąsiednimi. Na zakończenie swojego wystąpienia zawarł też uwagi etnograficzne i etnologiczne dotyczące tradycji ruskich ilustrując je reprodukcjami dotyczącymi ciągłości historycznych motywów ubioru we współcześnie występujących elementach ubioru ludowego na Ukrainie.

Obradom konferencji przez cały czas jej trwania towarzyszyła wystawa planszowa przygotowana przez Muzeum Zamojskie, zatytułowana "Ruś znana i nieznana", będąca fragmentem większej prezentacji obejmującej dzieje Rusi we wczesnym średniowieczu oraz ślady archeologiczne i historyczne przeszłości ziem pogranicza polsko-ruskiego, w tym fascynującą historię tzw. Grodów Czerwieńskich, i ich centralnego ośrodka w Czerwieniu (obecnie Czermno). Prowadzone obecnie na tym stanowisku intensywne prace badawcze przynoszą z roku na rok coraz więcej materiałów i wiedzy o przeszłości tych terenów i ich wielokulturowości.