"W okopach I wojny światowej. Historia Braci Pomarańskich" to wystawa obrazująca wielką historię naszego kraju, którą poznajemy przez pryzmat dziejów braci Pomarańskich, żołnierzy I Kompanii Kadrowej Legionów, którzy zginęli w niemieckich obozach koncentracyjnych w czasie II wojny światowej.

Na wystawie prezentowany jest przebieg I wojny światowej, konfliktu zbrojnego, toczącego się w latach 1914 - 1918, który zaangażował 33 państwa. W czasie jej trwania dziesiątki tysięcy ludzi podjęło walkę o niepodległość Polski. Wystawa prezentuje również historię Legionów Polskich, stworzonych przez Józefa Piłsudskiego. W okresie międzywojennym bracia Pomarańscy aktywnie włączyli się w życie społeczne i kulturalne kraju. Walczyli w obronie Ojczyzny w 1939 roku, czynnie działali w konspiracji, należeli do Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej (ZWZ - AK).

O wystawie, czynnej od 16 maja do końca listopada 2014 roku w salach Muzeum Zamojskiego, opowiada jej kustosz Maria Rzeźniak.

- Historia Braci Pomarańskich jest częścią wystawy "W okopach I wojny światowej". W związku z tym, że w sierpniu br. przypada stulecie wybuchu tej wojny chcieliśmy przygotować taką wystawę, która by mówiła nie tylko o froncie, wojnie, bitwach, ale o postaciach, osobach. Dla nas zamościan takimi osobami bardzo ważnymi, najważniejszymi jest trzech braci Pomarańskich. Skąd oni się wzięli, skąd wyrośli przyszli legioniści? To byli synowie Józefa Pomarańskiego, który był jednym z pierwszych muzyków Karola Namysłowskiego. Założyciel Orkiestry Włościańskiej przyjmował wszystkich chętnych, rozpoznawał ich talent, umiejętności i dawał im właściwe możliwości rozwoju. Na przykład Andrzej Kostrubała był świetnym organizatorem, czyli miał pod swoją pieczą organizacyjne sprawy, a Józef Pomarański był świetnym muzykiem, więc prowadził zajęcia muzyczne. Józef Pomarański ożenił się z Marią Dorantt z rodziny francuskich cukrowników, prowadzących duże inwestycje cukrownicze, m.in. związane z Ordynacją. Z tego małżeństwa urodziło się trzech synów.

- Co możemy zobaczyć na ekspozycji?

Maria Rzeźniak: Tak się złożyło, że córka Zygmunta Pomarańskiego wraz z mężem Leszczyńskim przekazała do Muzeum ciekawy zbiór 150 fotografii. Fotografie pokazują pierwsze lata życia braci Pomarańskich, ale także lata późniejsze i okres wojny. Na potrzeby wystawy wybraliśmy fotografie dotyczące legionów, I wojny światowej, życia powojennego i II wojny światowej. Synowie Józefa Pomarańskiego nie tylko zaciągnęli się do Legionów. Stefan Pomarański przyprowadził 30 strzelców z granicy Królestwa Polskiego na austro-węgierską, doszedł do Oleander, był pierwszym kadrowym, a później doszli jego bracia. Zygmunt był pierwszym legionistą rannym na polu walki pod Kielcami. To wiemy po analizie jego książeczki wojskowej. Fakt, że byli ranni nie usuwa ich na drugi tor, zakładają drużyny strzeleckie i legionowe. Mamy historię wojny pokazaną poprzez rodzinę braci Pomarańskich.

- Pokazany został także okres wojen bolszewickich. Oni także poszli na tę wojnę. Natomiast znaczące jest, że oni nie kontynuowali kariery wojskowej. Mieli idee kulturowe, wartości kulturowe, a z tego narodziła się "Księgarnia Polska". Później powstało wydawnictwo "Zygmunt Pomarański i spółka". Inicjują życie kulturalne na różnych płaszczyznach. Jeden zostaje doktorem historii, drugi leśnikiem, trzeci z braci Pomarańskich - notariuszem.

Dlatego też na wystawie możemy zobaczyć wydawnictwa "Zygmunt Pomarański i spółka" i dokumenty związane z tym wydawnictwem. W l. 30-tych Zygmunt wydaje "Pieśni na wojnie o wojnie pisane". Posiadamy wydawnictwa pieśni legionowych. Po ojcu Zygmunt odziedziczył talent muzyczny i komponował pieśni na bazie pieśni ludowych, np. "O mój rozmarynie", "Jedzie ułan na kasztance" .

- Udało się Państwu wykreować klimat lat z początków XX w.

Maria Rzeźniak: Jeśli popatrzymy na fotografię z 1914 r. gdzie jest Zygmunt i Jan i potem spojrzymy na meble na wystawie - to stwierdzimy, że to są te same meble. Są własnością Muzeum Zamojskiego.

- Eksponujecie także losy braci Pomarańskich podczas II wojny światowej.

Maria Rzeźniak: Pokazujemy rok 1939 i jak wówczas kształtuje się życie trzech braci Pomarańskich i jaki jest epilog ich życia. Wszyscy weszli do struktur Armii Krajowej. Zaprezentowaliśmy oryginalne zdjęcia Zygmunta i Józefa z obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Są dokumenty z obozu mówiące o ich śmierci. Jest również zbiór dokumentów dotyczących Stefana, który był internowany w obozie na Węgrzech, potem został aresztowany przez gestapo i zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym we Flossenburgu, w Bawarii. Z obozu wysyłał karty pocztowe do rodziny i te karty z opisami obozu znajdują się na wystawie. I jeszcze jeden ważny akcent. Otóż w październiku 1939 r. córka Józefa Pomarańskiego Krystyna wyniosła z Naczelnej Dyrekcji Lasów Państwowych mapy leśnie i sztabowe. Zostały ukryte w leśniczówce Gidle, tam gdzie przebywał Józef i później te mapy trafiły do AK.

- W jakich okolicznościach zostali aresztowani bracia Pomarańscy?

Maria Rzeźniak: Józef mógł uciec, wiedział, że po niego przyjdzie gestapo, ale nie uciekł bo obawiał się o los rodziny. Zygmunt mieszkał w Zamościu i został aresztowany na początku 1941 r. Jako pierwszy z braci zginął w Auschwitz. Stefan brał udział w obronie Lwowa, dotarł na Węgry i tam brał udział w działalności konspiracyjnej. Po wkroczeniu Niemców, w marcu 1944 r. został aresztowany i zginął 15 grudnia tego samego roku.

- Dlaczego zamościanie powinni przyjść na wystawę?

Maria Rzeźniak: Oryginalne fotografie, dokumenty, broń z okresu I wojny światowej, elementy wyposażenia żołnierskiego, mapy. Eksponujemy dorobek wydawniczy i naukowy braci Pomarańskich a także listy. Jest tu wielka historia I wojny światowej, dwudziestolecia międzywojennego i II wojny światowej pokazana poprzez życie i los trzech braci Pomarańskich. Oni nie tylko mieli wpływ na kształtowanie się kultury Zamościa, ale ich postawa życiowa miała wymiar ogólnopolski.

- Po wystawie oprowadzają nas teksty napisane przez braci Pomarańskich, czyli wykorzystane zostały życiorysy własne, wspomnienia i listy. Każde zdjęcie i eksponat podpisane są cytatami z tekstów braci Pomarańskich.

- Jest także mulimedialny przekaz.

Maria Rzeźniak: Na ekranie telewizora pokazywany jest film prezentujący dokumenty dotyczące braci Pomarańskich z podkładem muzycznym, który stanowi muzyka związana z Legionami i braćmi Pomarańskimi. Jest także Marsz Pierwszej Brygady, Andrzeja Brzuchała-Sikorskiego, który był pierwszym uczniem Namysłowskiego.