Z okazji Międzynarodowego Dnia Archiwów (9 czerwca) Archiwum Państwowe w Zamościu prezentuje plenerową ekspozycję w Rynku Solnym pt.: "Zamość archiwalny", która w tym roku wpisuje się w 65. rocznicę powołania zamojskiego Archiwum.

"Zamość archiwalny" to sto arcyciekawych zdjęć wybranych z kilkunastotysięcznego zbioru archiwalnych, gromadzonych od przeszło 10 lat fotografii. W tym roku wystawa robi ukłon w kierunku starszych mieszkańców Zamościa, pamiętających miasto z przed lat. Zdjęcia dobrano tak by przypomnieć tę nostalgiczną atmosferę peerelowskiego, powojennego i - cofając się jeszcze bardziej - przedwojennego Zamościa.

Na chwilę można więc zetknąć się z tamtym klimatem, z ową sepiowaną rzeczywistością, chociażby z nieistniejącymi budowlami, dziwnymi pojazdami, zaskakującymi sytuacjami i wydarzeniami, zapomnianymi dzisiaj rytualnymi pochodami. Można "zajrzeć" do restauracji " Ratuszowej", "zrobić" sobie zdjęcie z misiem w zamojskim parku i przywołać smak wody z ulicznego saturatora. To tylko mały ułamek zbiorów Archiwum. Przeszło trzy tysiące zdjęć można na co dzień oglądać w internetowej galerii Archiwum Państwowego w Zamościu.

* * *

Zamojskie tradycje archiwalne sięgają czasów kanclerza Jana Zamoyskiego. Zanim świetnie wykształcony Zamoyski został wielkim mężem stanu, politykiem, wodzem - był archiwistą. Jego pierwszą pracą było uporządkowanie archiwum koronnego w dobie ostatniego Jagiellona, króla Zygmunta Augusta, u którego fundator naszego miasta zaczynał karierę polityczną.

Na przestrzeni ponad dwustu lat w pałacu ordynackim funkcjonowało archiwum rodzinne Zamoyskich. Własne archiwa prowadziły władze miejskie, Akademia Zamojska, Kapituła Kolegiaty. Ich zbiory w dużej części przetrwały do naszych czasów, są jednak poza Zamościem (Warszawa, Lublin). W wyniku dziejowych okoliczności, akta do historii Zamojszczyzny, a zwłaszcza samego Zamościa znaleźć można także w archiwach Krakowa, Lwowa, Wrocławia, Przemyśla, Radomia, Moskwy, Petersburga, Kijowa, Mińska czy Wiednia.

Dzieje Archiwum Zamościa są stosunkowo krótkie, a ich początki sięgają połowy ubiegłego wieku, gdy odgórnymi decyzjami powstała w Polsce sieć kilkudziesięciu archiwów państwowych. Archiwum Państwowe w Zamościu powstało w sierpniu 1950 r. jako oddział powiatowy Archiwum Państwowego w Lublinie. Na podstawie dekretu Rady Ministrów z 29 marca 1951 r. o archiwach państwowych oddział przekształcono w Powiatowe Archiwum Państwowe w Zamościu, które do 1975 r. podlegało Wojewódzkiemu Archiwum Państwowemu w Lublinie.

Organizatorem i pierwszym kierownikiem powołanego Archiwum był Hipolit Kozioł. W zasobie archiwum znalazły się m.in. akta Archiwum Miejskiego m. Zamościa (ok. 1820-1939). W 1951 r. archiwum objęło działaniem oprócz powiatu zamojskiego także powiat krasnostawski i biłgorajski, a 1952 r. tomaszowski. Zasięg terytorialny w tym kształcie, z wyjątkiem powiatu biłgorajskiego, który przeszedł do zakresu działania utworzonego w 1955 r.

Zamojska placówka od początku borykała się z trudnościami lokalowymi. Początkowo przyznano jej pomieszczenia o powierzchni 25 m2 w domu prywatnym przy ul. Grodzkiej 11, dodając pomieszczenia na magazyny. W 1967 r. w związku z pracami remontowymi Archiwum przeniesiono do pomieszczeń o powierzchni 198 m kw. w kamienicy przy ul. Moranda 4. Brak odpowiedniej powierzchni lokalowej stanowił poważną przeszkodę w gromadzeniu i udostępnianiu archiwaliów. Od chwili powstania troszczono się głównie o zabezpieczenie archiwaliów w terenie i ich gromadzenie. Prowadzono też prace związane z naukowym opracowaniem zasobu, udostępnianiem i popularyzacją zbiorów.

W wyniku podniesiona Zamościa do rangi miasta wojewódzkiego - do nowego podziału dostosowano sieć archiwalną. Na podstawie zarządzenia Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z 21 stycznia 1976 na bazie Archiwum Powiatowego powstało Wojewódzkie Archiwum Państwowe podległe Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Objęło ono działalnością teren województwa zamojskiego. Z chwilą utworzenia WAP zwiększyła się obsada personalna. W 1983 r. na mocy ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach państwowych Wojewódzkie Archiwum Państwowe przekształcono w Archiwum Państwowe w Zamościu.

W związku z wprowadzeniem nowej struktury administracyjnej państwa zarządzeniem Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych z dnia 7 lipca 1998 r. Archiwum Państwowe w Zamościu objęło zasięgiem dotychczasowy obszar działania obejmujący miasto Zamość, powiaty biłgorajski, hrubieszowski, tomaszowski i zamojski oraz gminy: Gorzków, Izbica, Rudnik i Żółkiewka z pow. krasnostawskiego i gminy: Wysokie i Zakrzew z pow. lubelskiego.

Z uwagi na brak miejsca i złe warunki przechowywania akt archiwum nie mogło w pełni realizować nałożonych ustawą zadań. W wyniku długoletnich starań decyzją Prezydenta Miasta Zamościa z 14 kwietnia 2000 r. Archiwum otrzymało w trwały zarząd część budynku biurowego przy ul. Hrubieszowskiej 69A. Po dokonaniu prac remontowych i modernizacyjnych od 12 lipca 2001 r., stał się on nową siedzibą Archiwum Państwowego w Zamościu.

Dyrektorem Archiwum w Zamościu od 2000 roku jest Andrzej Kędziora, twórca galerii internetowej prezentującej archiwalne zbiory fotografii. Archiwum wydaje także "Archiwariusz Zamojski", którego trzynasty tom ukazał się w 2014 r.