W miejscu dawnej świątyni i cmentarza ormiańskiego w Zamościu, z udziałem J. E. Edgar'a Chazaryan'a, Ambasadora Nadzwyczajnego i Pełnomocnego Republiki Armenii w Rzeczypospolitej Polskiej i Andrzeja Wnuka, prezydenta miasta Zamość, odsłonięto chaczkar - pomnik przyjaźni polsko- armeńskiej (16.09.).

Uroczystość odsłonięcia pomnika wpisuje się w 100- lecie odzyskania Niepodległości przez Polskę i 100- lecie Niepodległości pierwszej Republiki Armenii. Data odsłonięcia pomnika przypada na jedno z ważniejszych świat dla Ormian, święto Podwyższenia Krzyża Świętego. Związane jest z tradycją odnalezienia relikwii krzyża, na którym umarł Jezus Chrystus.

Kamienny 3,5- metrowy monument upamiętnia pobyt Ormian od 1585 roku w Zamościu. Budowę pomnika i usytuowanie go przy ul. Łukasińskiego, (obok hotelu Renesans) zainicjował J. E. Edgar Chazaryan, Ambasador Nadzwyczajny i Pełnomocny Republiki Armenii w Rzeczypospolitej Polskiej.

Chaczkar przyjaźni polsko- ormiańskiej w Zamościu powstał w pracowni mistrza Hambardzumyana. Z Erywania, stolicy Armenii, przez Rosję i Białoruś przyjechał do Warszawy, a stamtąd do Zamościa. Na pomniku znajduje się tablica z tekstem w języku ormiańskim, polskim i angielskim: "Chaczkar przyjaźni polsko- ormiańskiej został wzniesiony w miejscu zburzonego w 1812 r. ormiańskiego kościoła apostolskiego. Chaczkar autorstwa Wazardata Hambardzumiana został ufundowany przez ormiańskiego filantropa Arsena Ovsepyana mieszkającego w Polsce w setną rocznicę uzyskania niepodległości przez Rzeczpospolitą Polskę".

Tradycyjny chaczkar to ormiańska kamienna stela lub płyta wotywna upamiętniająca szczególne wydarzenia lub osobę. Przybiera postać tzw. "skrzydlatego krzyża", tzn. na wszystkich rozszerzających się wierzchołkach krzyża wykuwane są ornamenty roślinne, przechodzące u podstawy krzyża w liście palmowe. Najnowszy chaczkar Hambardzumyana łączy w sobie elementy ormiańskie i zamojskie. Oprócz chaczkaru (ormiańskiego krzyża wykonanego w tufie wulkanicznym pochodzącym z Armenii), umieszczono w nim wizerunek św. Tomasza Apostoła - patrona Zamościa i bryłę nieistniejącego już kościoła ormiańskiego p.w. św. Wniebowzięcia Bogurodzic (jako murowany powstał w latach 1625- 33 w miejscu dawnego kościoła drewnianego p.w. św. Kajetana).

Nad ustawieniem pomnika czuwał sam jego autor Varazdat Hambardzumyan, narodowy mistrz Armenii w wykonywaniu chaczkarów, czyli kamiennych krzyży bogato zdobionych roślinną ornamentyką. Varazdat Hambardzumyan wyrzeźbił już ok. tysiąca chaczkarów, które znajdują się w Armenii, Polsce - m.in. w Lublinie i Warszawie, oraz w Grecji, Rosji, Stanach Zjednoczonych, Australii. Każdy z nich, także ten zamojski, wykonany jest z kamienia o nazwie tuf wulkaniczny - to skała magmowa, lekka, ale jednocześnie odporna na wszystkie, nawet ekstremalne warunki atmosferyczne. Kolejny chaczkar jako osobisty dar Wazardata Hambardzumiana zostanie odsłonięty 16 października br. w Kielcach.

Ceremonii symbolicznego odsłonięcia chaczkara przyjaźni polsko- armeńskiej dokonali: J. E. Edgar Chazaryan, Ambasador Nadzwyczajny i Pełnomocny Republiki Armenii w Rzeczypospolitej Polskiej i Andrzej Wnuk, prezydent miasta Zamość.

- Jestem dzisiaj nie tylko ambasadorem Armenii w Polsce, ale ja jestem szczęśliwym człowiekiem, szczęśliwym Ormianinem. Ja razem ze swoimi rodakami jesteśmy w Zamościu. Wiele lat temu przyjechali tutaj nasi rodacy, nie z własnej inicjatywy, ale na zaproszenie fundatora tego miasta. Przyjechali i zrobili coś dobrego, i dla siebie, i dla Polski. Tworzyli piękną historię Ormian i piękną historię Zamościa. Jak nie być dumnym i szczęśliwym jako przedstawiciel tego narodu, a teraz państwa.

- To jest historyczny dzień historycznego miasta. Historyczny dla nas wszystkich, historyczny dla wszystkich Ormian, nie tylko mieszkających w Polsce, ale na całym świecie. Za ten historyczny dzień chce podziękować prezentowi Zamościa, młodemu prezydentowi starego miasta. Każdego dnia obserwuję na Facebooku wydarzenia z Zamościa. Jestem bardzo zadowolony z tego co robi pan prezydent dla swego miasta, dla naszego Zamościa.

- Chcę serdecznie podziękować fundatorowi pomnika Arsenowi Ovsepyan, który mieszka w Polsce od dwudziestu lat. Organizuje piękne wydarzenia dla Ormian w Polsce. On jest prawdziwym Ormianinem i prawdziwym obywatelem Rzeczypospolitej Polskiej. On jest tym Ormianinem, który zawsze jest wierny swojej drugiej ojczyźnie. Dobrze działa dla swojego kraju gdzie mieszka, gdzie pracuje i cały czas jest dobrym Ormianinem. Dziękuje bardzo panu Arsenowi za tę inicjatywę i za ufundowanie tego chaczkaru, tego pomnika - powiedział Edgar Chazaryan, Ambasador Republiki Armenii w Polsce.

Pan Ambasador podziękował również wspaniałemu artyście, panu Varazdat Hambardzumyan, który wykonał ten chaczkar. Jak podkreślił Edgar Chazaryan, to nie jest klasyczny chaczkar, to jest pomnik, na który składa się oryginalny chaczkar z herbem Zamościa i wizerunkiem kościoła ormiańskiego, znajdującego się do początku XIX wieku w miejscu dzisiejszej lokalizacji pomnika. Jak dodał, po tradycji wielkiego króla ormiańskiego stanął chaczkar w Górnym Karbachu, a teraz w Zamościu. To oznacza, że granica Armenii nie jest tylko geograficzna, granica Armenii jest historyczna. Teraz zamojski chaczkar symbolizuje granice ormiańskiej historii w Zamościu. Edgar Chazaryan, Ambasador Republiki Armenii w Polsce, wyraził nadzieje, że ten chaczkar będzie błogosławił Polskę i Zamość.

Na pamiątkę historycznego wydarzenia, Andrzej Wnuk, prezydent miasta Zamość, przekazał Jego Ekscelencji Edgarowi Chazaryan reprodukcję Planu Brauna, przedstawiającego Zamość na początku XVII wieku, z zaznaczonym miejscem, gdzie kiedyś był kościół ormiański, a teraz jest chaczkar.

W uroczystości odsłonięcia pomnika pamięci Ormian w Zamościu, która miała znaczący wymiar historyczny i religijny udział wzięli między innymi: Arsen Ovsepyan, fundator pomnika i prezes Fundacji Polsko- Ormiańskiej, kosmonauta gen. Mirosław Hermaszewski oraz ks. Nerses, duszpasterz polskich Ormian w Polsce, ks. prof. dr hab. Józef Naumowicz, duszpasterz Ormian obrządku katolickiego w Polsce, a także Jerzy Bzdek kierownik oddziału w Zamościu jako przedstawiciel wojewody lubelskiego, Jan Wojciech Matwiejczuk, Przewodniczący Rady Miasta Zamość, zamojscy radni, Andrzej Urbański, dyrektor Muzeum Zamojskiego, społeczność ormiańska z Polski i zamościanie oraz zamojscy przewodnicy turystyczni. Następnie ks. Nerses oraz ks. prof. dr hab. Józef Naumowicz dokonali poświęcenia pomnika przyjaźni polsko- ormiańskiej w Zamościu.

- Chciałbym w tym historycznym dniu serdecznie podziękować Państwu, że jesteście z nami w tym miejscu. Odsłonięcie chaczkara przyjaźni ormiańsko- polskiej jest ważnym i symbolicznym krokiem, bowiem ma na celu przesłanie pokoju i przyjaźni dla naszych narodów oraz przyszłych pokoleń. Chaczkar jest przede wszystkim świadectwem kontynuacji i umocowania przyjaźni ormiańsko- polskiej. Chciałbym bardzo serdecznie podziękować prezydentowi Zamościa Andrzejowi Wnukowi, panu Józefowi Poterusze, za udostępnienie nam tego szczególnego miejsca, i panu Andrzejowi Urbańskiemu, dyrektorowi Muzeum Zamojskiego - przyjaciołom ormiańskiego narodu, których wkład w organizację dzisiejszego wydarzenia jest nieoceniony - powiedział Arsen Ovsepyan, fundator pomnika i prezes Fundacji Polsko- Ormiańskiej, który podziękował także artyście za wykonanie chaczkaru.

Ormiański artysta Varazdat Hambardzumyan w krótkim wystąpieniu pierwsze podziękowania skierował do Pana Boga dlatego, że stoi za wszystkimi naszymi dobrymi uczynkami.

- Dzisiaj dla mnie jest "boski" dzień. Ja porównuję to z sytuacją, kiedy ścinamy drzewo, a później wyrastają nowe korzenie. Ten fakt, że kiedyś tu istniał kościół ormiański, a potem został zburzony, i teraz na miejscu tego kościoła powstaje mały promyk. To jest wielka oznaka przyjaźni polsko- ormiańskiej. Wszystko zaczyna się od polityki, ale zwyciężają stosunki międzyludzkie, przyjaźń i dobro. Chaczkar to boskie dzieło jako modlitwa. To świadectwo tego, że boskie wartości nie mają końca. Kiedy byłem mały, wiedziałem, że Henryk Sienkiewicz był Ormianinem. On nie pisał tylko dla Polaków, on pisał dla całej ludzkości. Tak samo chaczkary. Jeśli polubicie chaczkary to one będą Waszymi. Ja czuję tu istnienie Boga. I to, że jesteśmy tu razem jest boskim zamysłem. Chciałbym aby nasza miłość była rozpowszechniona na całym świecie. Chciałbym aby ludzie na całym świecie darzyli się miłością dlatego, że wrogością i złością nie można budować świata. Chciałbym aby ten chaczkar był oznaką miłości i zrozumienia ludzi na całym świecie - powiedział Varazdat Hambardzumyan.

Przed pomnikiem delegacje złożyły wieńce i kwiaty. Po oficjalnych uroczystościach odprawiona została Liturgia Ormiańska Dnia Świętego Krzyża w Kościele Rektoralnym p.w. Św. Katarzyny w Zamościu. Wśród wydarzeń towarzyszących znalazły się wykład dr Piotra Kondraciuka "Ormianie w Zamościu", który został wygłoszony w Muzeum Zamojskim oraz koncert Zespołu "Miqayel Voskanyan & Friends" na Rynku Wielkim.

* * *

Przywilej Jan Zamoyski podpisał 30 kwietnia 1585 r. w Bełzie. Przyznawał Ormianom wszelkie wolności i prawa, korzystne ulgi podatkowe, zawierał obietnicę wytyczenia osobnych parcel budowlanych przy Rynku Wielkim i jednej z ulic, pozwolił na budowę własnego kościoła i odprawianie nabożeństw we własnym obrządku. Dzięki temu "zgromadzili się zewsząd Ormianie, tj. z Kafy, Persyi, Cezarei, Kappadocyi, Erywanu, Karmadymu, z całej mniejszej i większej Armenii i osiedlili się w Zamościu". Zgodnie z kolejnym przywilejem wystawionym przez Jana Zamoyskiego dnia 9 stycznia 1589 r., zorganizowano w Zamościu osobną gminę ormiańską z własnym wójtem, ławnikami i sądownictwem. Wolno im było m.in. trudnić się handlem, posiadać kościół i odprawiać w nim nabożeństwa we własnym obrządku.

W 1738 roku rozpoczęła się likwidacja gminy ormiańskiej, ale kościół ormiański funkcjonował do 1786 roku. Pamiątką pobytu Ormian w Zamościu są zachwycające kamienice ormiańskie. Oryginalne wystrój wnętrz możemy podziwiać zwiedzając Muzeum Zamojskie w Zamościu.