Figury św. Jana Nepomucena należą do stałych elementów krajobrazu kulturowego Europy Środkowowschodniej. Ze względu na tragiczną śmierć (Jan Nepomucen został utopiony w wodzie rzeki Wełtawy) wzywa się tego świętego w niebezpieczeństwach związanych z żywiołem wody i zagrożeniach występujących w pracy żeglarzy, flisaków i budowniczych mostów. Jako że nie chciał zdradzić tajemnicy spowiedzi, został również uznany za patrona tego sakramentu i opiekuna dobrej sławy.

Kult Jana Nepomucena nasilił się na początku XVIII stulecia, gdy trwał jego proces beatyfikacyjny, i upowszechnił się po 1729 r., gdy został kanonizowany. Zintensyfikowały się wówczas również wizerunki świętego. Prototypem i jednym z najpopularniejszych przedstawień Jana Nepomucena jest jego figura wykonana przez Jana Maksymiliana Brokoffa w 1682 r., ustawiona na Moście św. Karola w Pradze. Jan Nepomucen został ukazany w postawie wyprostowanej, ze wzrokiem skierowanym przed siebie, z krucyfiksem i palmą w dłoniach. Spotyka się również sceny ukazujące Jana Nepomucena klęczącego w obłokach, adorującego trzymany w dłoniach krucyfiks.

Na obszarze Polski znajduje się także kilka rzadko spotykanych przedstawień odwołujących się do wątku hagiograficznego dotyczącego jego pielgrzymki do sanktuarium Matki Bożej w Starej Boleslavii. Jan Nepomucen odbył pielgrzymkę do Starej Boleslavii na krótko przed śmiercią i modlił się w tamtejszym kościele przed wizerunkiem Matki Bożej. W okolicy sanktuarium w Starej Boleslavii stoją figury potwierdzające, że na tym terenie kult Jana Nepomucena jest upowszechniony.

Figura św. Nepomucena w Narolu (fot. Agnieszka Szykuła)

W Polsce przedstawienie Jana Nepomucena pielgrzymującego do Starej Boleslavii widnieje na cokole wykonanej w 1723 r. przez Jana Jerzego Urbańskiego figury tego świętego, umieszczonej przed kościołem św. Macieja we Wrocławiu, na bazie pomnika przed wejściem do kościoła w Grodowicach (pow. polkowicki), na figurze przed kościelnym wzgórzem w miejscowości Żelazno (pow. kłodzki). Wizerunki te można również spotkać w Głębowicach, Olbrachcicach Wielkich, Starym Wiązowie i Święciechowie.

Przedstawienie Jana Nepomucena adorującego wizerunek Matki Bożej ze Starej Boleslavii znajduje się także w Narolu w woj. podkarpackim. Jan Nepomucen ukazany w klęku pochyla się nad wyrzeźbionym wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem. Jedną dłoń składa na klatce piersiowej, w drugiej trzyma beret.

Według przekazów źródłowych, w 2. poł. XVIII wieku święty uratował życie Feliksowi Antoniemu hrabiemu Łosiowi, właścicielowi Narola i wznoszonego wówczas pałacu w tej miejscowości. Informacji o przyczynie i historii powstania figury dostarczają najstarsi mieszkańcy Narola. Z ich opowieści wynika, że po kilkudniowym pobycie na uczcie w majątku Łówcza hrabia Łoś wracał do domu. W tym czasie wody przepływającej przez Narol Tanwi przybrały i zerwały most. Mimo sugestii powożącego karocą Kozaka hrabia zdecydował się, by ruszać przez rzekę. Rwący nurt przewrócił karocę i wraz z końmi ją zatopił. Jak przekazuje mieszkanka Narola, "Kozak po ciężkich trudach wyciągnął hrabiego z wody za włosy. Przemoknięci pieszo dotarli do pałacu, gdzie hrabia Łoś nakazał swojemu woźnicy przyłożyć 50 batów za to, że chamską ręką go wyciągnął. Za wyratowanie zaś wynagrodził, hojnie dając mu wolność, 30 krów i folwark na Ukrainie". I właśnie w podziękowaniu za ocalenie ze wzburzonych wód hrabia Łoś ufundował w swoich dobrach figurę św. Jana Nepomucena. Figura pierwotnie była usytuowana nad rzeką w miejscu zdarzenia, a przypuszczalnie na początku XIX w. przy ul. Warszawskiej usytuowano kaplicę. Na jej bazie był wygrawerowany napis:

"Co Pan Panu winien, Pan Wie
Że Pan Pana wyratował w Tanwie
Że więc tedy Pan Pana z Tanwi wyratował
Pan Panu w zamian za to figurę ufundował".

Dziś napis jest nieczytelny, brak też informacji na temat pomysłodawcy i autora przedstawienia - jedynego w tym typie ikonograficznym na terenie Roztocza. W poszukiwaniach źródła inspiracji należy wziąć pod uwagę osobę hrabiego Łosia, światłego fundatora i uznanego znawcę sztuki. Hrabia w swoim pałacu w Narolu prowadził szkołę dramatyczną i muzyczną, a o jego zdolnościach literackich świadczyły m.in. łacińskie sentencje umieszczone na bramie wjazdowej do pałacu. Biorąc pod uwagę stylistykę figury, szaty formowane za pomocą ostro ciętych fałd, można wnioskować, że jej autor wzorował się na lwowskiej rzeźbie rokokowej, rozpowszechnionej pod koniec XVIII w. na wschodnich terenach Rzeczypospolitej.

Artykuł po raz pierwszy ukazał się w czasopiśmie "Spotkania z Zabytkami", nr 3/2009