Dr Jacek Feduszka jest autorem scenariusza, tekstów śródwystawowych i informacyjnych przygotowanych na potrzeby Trasy turystycznej w podziemiach oficyn ratusza zamojskiego. Reprodukcje i fotografie na wystawie wykonał Henryk Szkutnik.

Publikujemy I odcinek, z obszernego opracowania Trasy tutystycznej, dotyczący zamojskiego ratusza.

Najbardziej charakterystycznym budynkiem w obrębie Rynku Wielkiego w Zamościu jest Ratusz. Przewidziany on był od początku w koncepcji urbanistycznej Zamościa - miasta idealnego, realizowanej od 1580 roku. Budowę Ratusza rozpoczęto w 1591 roku. Wzniesiony został w pierzei północnej (ormiańskiej) na zrębie dwóch budynków zlokalizowanych na działkach będących własnością Bernarda Morando (zm., ok. 1600/1601 r.), głównego architekta i projektanta miasta. Fundamenty budynków tam istniejących pochodziły z końca lat 80. XVI wieku.

Ratusz powstał w jednej linii z kamienicami sąsiednimi, a nie centralnie na Rynku, jak to czyniono zazwyczaj. Do pozostałych kamienic upodabniał się podcieniami, a wyróżniał się spośród nich okazałą wieżą. Wieża ok. roku 1605, wobec groźby zawalenia, wzmocniona została potężnymi skarpami wykonanymi przez muratora Michała Beltera (zm. 1609 r.), pochodzącego z Turyngii, w Zamościu właściciela cegielni i taksatora nieruchomości.

Od 1639 roku rozpoczęto pierwszą przebudowę bryły Ratusza. Pracami kierowali architekt Jan Jaroszewicz (1575-1670) i murator Jan Wolff (zm. ok. 1653 r.). Budynek Ratusza znacznie powiększono i podwyższono. Otrzymał on wtedy trzykondygnacyjny korpus z wysoką attyką i rytmicznymi manierystycznymi podziałami pilastrowo-niszowymi pięter. Z trzech stron otoczony był arkadowymi podcieniami. Z pierwotnego Ratusza pozostały po przebudowie: wieża, podwyższona o górną kondygnację i podcienia od frontu. Nowy korpus Ratusza poszerzono kosztem sąsiedniej parceli od zachodu i ulicy od wschodu oraz odizolowano z ciągu kamienic przez stworzenie od zachodu wąskiej uliczki zwanej Ratuszową. Prace przy przebudowie ukończono w 1651 roku.

W Ratuszu zamojskim znalazły pomieszczenia nie tylko urzędy miejskie, ale także Trybunał Zamojski dla Miast Ordynacji Zamojskiej. Waga miejska mieściła się na parterze. Przed Ratuszem w XVII wieku znajdował się pręgierz w kształcie kolumny. W XVIII wieku przed fasadą Ratusza wybudowano odwach (1758 r.) i dwuskrzydłowe wachlarzowe schody (1767-1770) wsparte na arkadach. Tych zmian dokonano w ramach kolejnej przebudowy prowadzonej w latach 1757-1771. W 1770 roku nakryto także wieżę ratuszową smuklejszym, wyższym hełmem i założono zegar ze spiżowymi dzwonami. Na narożach budynku ratuszowego umieszczono miniaturowe hełmy i attyki z kopiami herbu Jelita rodu Zamoyskich. Wnętrza Ratusza pokryły malowidła Jana Majera (1761 r.). Niestety nieznane jest autorstwo projektu zarówno schodów ratuszowych jak i hełmu z latarnią, zwieńczającego wieżę. W wyniku kilku etapów przebudowy Ratusz stał się stylowo niejednolity, manierystyczna bryła i wieża, schody i detale barokowe.

W okresie Królestwa Polskiego (1815-1830), Zamość przestał być miastem prywatnym (1821 r.), a stał się przede wszystkim twierdzą i więzieniem rządowym. Samorząd miejski od 1820 roku przeniesiono do Nowej Osady na przedmieściach Zamościa. Ratusz zamieniono w całości na więzienie, przejściowo także pełnił on funkcję szpitala fortecznego (w latach1830-1831 i po roku 1858). W 1822 roku dobudowano skrzydło północne Ratusza, od strony Rynku Solnego (wzdłuż obecnej ulicy Pereca), według projektu gen. Jana Mallet-Malletskiego (1777-1846). Do budynku prowadziła okazała brama zwieńczona symbolami sprawiedliwości. Cały Ratusz z rozkazu rosyjskiego wielkorządcy Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza (1779-1831) w latach 1823-1825 przebudowano w stylu klasycystycznym. Zamurowano wówczas podcienia ratuszowe, zdjęto attykę, przykrywając budynek czterospadowym dachem. Elewację pozbawiono dekoracji i obramień okiennych. Po roku 1854 wąskie skrzydła boczne połączyły nowe więzienie z głównym korpusem Ratusza, zamykając w środku niewielki dziedziniec.

Samorząd miejski powrócił do Ratusza dopiero po likwidacji twierdzy zamojskiej w 1866 roku. Do roku 1833 w budynku Ratusza mieściły się niektóre wybrane urzędy miejskie (m.in. waga miejska na parterze od strony południowo-zachodniej - po 1821 roku wartownia wojskowa). Generalnie jednak od połowy XVII do ok. 1823 roku parter Ratusza w większej części zajmowały sklepy i składy towarowe. W latach 1772-1817 Ratusz mieścił więzienie cywilne a także Sąd Policji, Urząd Powiatowy i Kasę Miejską. Od 1820 do 1866 roku pomieszczenia parteru pełniły funkcję więzienia wojskowego, 13 tzw. "kaźni" dla kilkuset skazańców ("36 rota aresztancka").

Od 1833 roku Ratusz całkowicie użytkowany był przez wojsko. Tutaj znajdowała się komendantura twierdzy, warta garnizonowa, a na drugiej kondygnacji także mieszkania oficerów. W latach 1866-1940 Ratusz ponownie staje się budynkiem Rady Miejskiej oraz do początków XX wieku Kasy Powiatowej. Umieszczono w budynku także policyjny areszt śledczy. Od 1918 roku w Ratuszu mieścił się Sąd Okręgowy i komisariat Policji Państwowej. W budynku Ratusza w okresie międzywojennym 1918-1939 urzędował burmistrz Zamościa i tutaj także znajdowało się jego mieszkanie. Na parterze i pomieszczeniach pierwszego piętra Ratusza w latach 20. i 30. XX wieku mieściły się m.in. resursa kupiecka, biblioteka (od 1936 r.) i przejściowo także Muzeum Zamojskie. Po zajęciu Zamościa przez wojska niemieckie w 1939 roku, budynek Ratusza zajęła wojskowa komendantura miasta. Od 1940 do 1944 roku urzędował w Ratuszu niemiecki starosta zamojski.

Od 1944 roku Ratusz stał się siedzibą Rady Miejskiej Zamościa a od 1973 roku zostaje przeniesiony tutaj również Urząd Miejski (obecnie Urząd Miasta Zamość). Rekonstrukcję Ratusza zamojskiego, według wyglądu z II połowy XVIII wieku przeprowadzono w latach 1937-1938 pod kierunkiem architekta Tadeusza Zaremby (1895-1964). Przywrócono wówczas Ratuszowi attykę i dawne podziały elewacji oraz odsłonięto portal główny na pierwszym piętrze oraz przywrócono pierwotny kształt schodów ratuszowych. W latach 1964-1968 Pracownie Konserwacji Zabytków przeprowadziły modernizacji wnętrz. Otwarto wówczas także arkady frontowego podcienia i rozebrano budynek odwachu z XVIII wieku (między schodami a fasadą Ratusza). Nad środkową arkadą schodów został umieszczony jeszcze w 1937 roku, rzeźbiony kartusz herbowy II Ordynata Tomasza Zamoyskiego z ok. 1620 roku z jego łacińską dewizą, pochodzący z bastionu VII (wschodniego), twierdzy zamojskiej.

W XX wieku odremontowano także kilkakrotnie schody ratuszowe z kamienną ażurową balustradą, prowadzące do głównego wejścia na reprezentacyjne pierwsze piętro budynku. Barokowy portal nad wejściem, pochodzący z XVII wieku i przeniesiony tu z parteru w połowie XVIII wieku, o uproszczonych formach, zwieńczony został nowszą tarczą z herbem Zamościa. W wielkiej sieni pierwszego piętra umieszczone zostały na bocznych ścianach stiukowe płaskorzeźby masek ludzkich z drugiej polowy XVII wieku, przeniesione tutaj z figury św. Piątka, znajdującej się przy dawnym trakcie lwowskim. Na drugim piętrze na portalu Sali obrad Rady Miejskiej, znajduje się pochodzący z XVII wieku napis: "CONSVLATVS", wycięty piękną antykwą, oznaczający wejście do sali obrad rajców miejskich.

Oprac. dr Jacek Feduszka

* * *

Opisanie części trasy turystycznej: Ratusz zamojski przez wieki

Sala nr 2 i 3
Plansza nr 7 - Ratusz na planie G. Brauna i F. Hogenberga ("Theatri praecipium totus mundi urbium...", Kolonia 1618)
- Ratusz na tzw. obrazie bukowińskim
Plansza nr 8 - Ratusz na planie Zamościa XVIII w., fragment tzw. Planu Szwedzkiego, 1704 r. (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
- Ratusz na rysunku Zamościa od strony północnej., rys. Smolińskiego, wg obrazu M. Zaleskiego, ok. 1825 r. (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
Ratusz
"Datę rozpoczęcia budowy ratusza można ustalić na podstawie notatki w najstarszej lustracji Zamościa z 1591 roku, gdzie przy spisie właścicieli domów północnej pierzei Rynku Wielkiego wymieniono: "Ratus zaczęty murować". Jest to okres budowy większej części budynków użyteczności publicznej w mieście. Duża cześć kamienic jest już wykończona i zamieszkana. Ten moment równoczesności wznoszenia większych obiektów zaznaczy się w pewnych analogiach szczegółów ornamentacyjnych w owych budynkach. W 1588 roku Żydzi portugalscy (sefardyjscy), osiedleni w Zamościu, wpłacają poważne sumy pieniędzy na budowę Ratusza.

Bardzo istotnym momentem do odtworzenia wyglądu pierwotnego projektu Ratusza jest fragment testamentu "murariusa" Michała Beltera z 1608 roku, mówiący: "(...) Bernad Morando, Nieboszczyk, widząc, isz wieża w Ratuszu była słaba, kazał mu ią swym kosztem podmurować obiecując, że mu to wszystko nagrodzi, y podmurował dwa sklepy swą materią i czeladzią, które mienił, że kosztują do pułtoraset złotych". Z tego jasno wynika, że w pierwszym projekcie Ratusza istniejących obecnie skarp na wysokości "dwu sklepów" nie było. W roku 1622 - Tomasz Zamoyski zleca dzierżawcy Iwaszkiewiczowi, aby wskazał miejsce na wyrąb drzewa potrzebnego do budowy ratusza: "...na balki, wiązania, tarcice i inne potrzeby (...) drzewa coś niemało". W dziele Mieczysława Potockiego z 1862 roku spotykamy notatkę odnośnie Ratusza: "którego fabryką aż do zupełnego wykończenia trudnił się architekt czy majster mularski niejaki Wolff".
Data powstania Ratusza jak i szczegóły ornamentacyjne gzymsowań analogiczne z takimi w kolegiacie zamojskiej - wskazują na Bernardo Morando jako autora projektu tego budynku. Poświadcza też kierowanie przez niego robotami, testament Michała Beltera (...). Projekt całkowity Ratusza był gotowy przez 1600 rokiem (...) Kompozycyjnie Ratusz zamojski wykazuje duże analogie z elewacją północno-zachodnią ratusza poznańskiego, wieża na kwadracie przechodząca w wyższych częściach w ośmioboczną, skarpy przy wieży i wieżyczki narożne. Typ wieży czworobocznej w dolnej części przechodzącej w ośmioboczną jest charakterystyczny dla polskich ratuszy renesansowych - np. dawny ratusz lwowski, ratusz w Chełmnie. Typową również w Ratuszu zamojskim jest jego dwukondygnacyjność, analogiczna jak w innych ratuszach w kraju. Dopiero w czasie przebudowy wykorzystano mur fryzu attykowego na utylitarną zmianę motywu dekoracyjnego dla otrzymania jeszcze jednego piętra (analogia z ratuszem w Chełmnie).
Podcienia w ratuszu zamojskim nie posiadają analogii w Polsce, lecz wykazują wyraźny wpływ budownictwa włoskiego: np. ratusz w Padwie, ratusz Zecca w Wenecji, czy Palazzo Malfatti w Weronie. Podcienia ratuszowe na pierwszych panoramach Zamościa, widoczne są jedynie wzdłuż pierzei północnej rynku, lecz w czasie przebudowy ratusza w latach 30. XX wieku zostało stwierdzone, że przebiegły one również wzdłuż ulic bocznych przy ratuszu, gdyż późniejsze zamurowanie wylotu od strony północnej wyraźnie odcinało się od pozostałych części murów. Wysokość podcieni umożliwiła w XIX wieku podzielenie części od strony wschodniej na dwie użytkowe kondygnacje. (...) Od strony Rynku Wielkiego podcienia przebiegały w dwu szeregach, z tym, że ciąg drugi wypadał w osi podcieni kamienic pierzei północnej rynku, umożliwiając przejście nieprzerwane podcieniami dookoła. Przesunięcie z osi wieży tłumaczy się usytuowaniem nieistniejącej już dzisiaj klatki schodowej prowadzącej z przyziemia na pierwsze piętro. W osi wieży znajdował się pierwszy bieg schodów w pomieszczeniu od strony północnej, celem uzyskania głównego wejścia do ratusza bez uskoków, zaszła konieczność przesunięcia wieży w osi w prawo. Różnica szerokości pól bocznych elewacji została kunsztownie zneutralizowana przez odpowiednie rozmieszczenie ornamentyki i otworów okiennych.
Patrząc na ratusz trudno stwierdzić tę asymetryczność elewacji, ze względów praktycznych, nie wykonano od strony północnej [elewacji gładkiej], należy jednak pamiętać, że od strony Rynku solnego ratusz posiadał elewację gładką, bez występów, bez skarp (istniejące dwie niskie skarpy z tej strony zostały dobudowane później), o wyraźnej i nieprzerwanej rytmice otworów okiennych, attyki, zagubienie, więc pewnych nieregularności zniweczyłoby rytmikę. Jedynie od strony południowej elewacji przerwana silnym akcentem pionowym - wieżą, nadawała się na dokonanie takiego eksperymentu.
Dobudowanie przez Michała Beltera skarp przy wieży, na wysokość dwu kondygnacji, zmieniło pierwotną koncepcję Bernardo Morando. Uległy zamurowaniu dwie najbliższe arkady przy wieży, powstały dwie gładkie, płaszczyzny skarp urywających się na linii gzymsu nad pierwszym piętrem. Zmieniło to zupełnie charakter budynku.
Elewacja ratusza od strony Rynku Wielkiego, widziana ze wszystkich stron z eksperymentalną asymetrycznością, ciężkimi skarpami w dolnej części, gotycyzującymi wieżyczkami narożnymi, skromnym dachem namiotowym na wieży, musiały razić barokowe gusta ludzi XVII wieku. Wydaje się prawdopodobnym, że już w okresie dalszych prac w mieście, po śmierci Hetmana Jana Zamoyskiego, zaistniała koncepcja przebudowy Ratusza z barokowym uplastycznieniem bryły zewnętrznymi schodami, prowadzącymi bezpośrednio na pierwsze piętro, wykonaniem barokowego hełmu na wieży, usunięcia narożnych wieżyczek. Można by łączyć te koncepcje z kontaktami Tomasza Zamoyskiego z Andrea dell'Aqua. Przypisywanie koncepcji schodów zewnętrznych temu architektowi zdawałoby się potwierdzać analogie ze schodami zewnętrznymi pałacu w Podhorcach projektowanego przez tego architekta, które w ogólnej zupełnie koncepcji przypominają schody zamojskie. W każdym razie wysunięcie schodów głęboko w rynek wskazywałoby na chęć pozostawienia podcieni ratuszowych w stanie użytkowym, oraz wypływało ono z praktycznych doświadczeń analogicznego morandowskiego rozwiązania schodów przy pałacu Zamoyskich w Zamościu, gdzie dosunięcie biegów bezpośrednio do budynku, czyniło bezużytecznymi kilka pomieszczeń w przyziemiu z powodu braku bezpośredniego oświetlenia.
Późniejsza przebudowa Ratusza nie ograniczyła się wyłącznie do dodania schodów od strony Rynku Wielkiego, lecz objęła również przebudowę wnętrza tego budynku. Wykonano w tym okresie hall pierwszego piętra poszerzając go przez wykonanie nowej ściany od strony wschodniej, stawiając ją bezpośrednio na sklepieniach pomieszczeń na parterze, przesklepiono pomieszczenie dawnej klatki schodowej i na tym sklepieniu ustawiono ścianę środkową klatki schodowej, łączącej pierwsze piętro z drugim. (...). Ornamentyka motywów dekoracyjnych, jej bogactwo plastyczne Ratusza, stosowanie analogicznych motywów w kolegiacie zamojskiej potwierdza hipotezę jednego autora obu tych obiektów.
Rytmiczne akcentowanie fasady szeregiem zabliźnionych pilastrów traktowanych bardziej płasko niż gzymsy, podkreśla raczej poziome akcentowanie ścian jako przeciwwagę do głównego akcentu pionowego, jakim jest wieża. Odsunięcie od siebie pilastrów tłumaczy się wprowadzeniem między nie wnęk z zakończeniem muszlowym (analogiczny motyw w fryzie attykowym sąsiedniej kamienicy przy ul. Ormiańskiej 30) na pierwszym piętrze i płaskich wnęk obramowanych motywem "wolego oczka" na drugim piętrze. (...)".
[Oprac. na podst. Adam Klimek, "Ratusz", Zamość 1952, Rkps. Muzeum Zamojskie w Zamościu]
Plansza nr 9 - Widok Ratusza od strony północno zachodniej, rys wg obrazu M. Zaleskiego, ok. poł. XIX w. (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
- Ratusz w Zamościu od strony zachodniej, drzeworyt K. Pilatti, wg obrazu M. Zaleskiego, ok. 1841 r. (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
Plansza nr 10 - Ratusz zamojski, fot. J. Bułhak, 1925 r.(Muzeum Zamojskie w Zamościu)
- Ratusz zamojski, fot. J. Strzelecki, ok. 1875 r. (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
Plansza nr 11 - Ratusz zamojski, widok z arkady podcienia Rynku wielkiego, fot. T. Zaremba, 1939 r. (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
- Ratusz zamojski, widok z arkady podcieni Rynku wielkiego, fot. M. Siegieńczuk, ok. 1980 r. (Muzeum Zamojskie w Zamościu)
Plansza nr 12 - Tadeusz Zaremba, Panorama Zamościa,1950 r. (repr. H. Szkutnik, Ratusz zamojski, sekretariat Prezydenta Miasta Zamość)
Plansza nr 13, 14, 15, 16, 17 i 18 - Fotografie Ratusza zamojskiego XIX-XX w.

Materiał opublikowano dzięki uprzejmości dr Jacka Feduszki i Muzeum Zamojskiego .