Prowincja jest piękna, a może nawet piękniejsza. Takie można wysnuć wnioski oglądając najnowszą publikację, wydaną w formie albumu fotograficznego pt. "Powiat zamojski", autorstwa Lucyny i Jerzego Cabaja, na zlecenie Starostwa Powiatowego w Zamościu.

W słowie wstępnym poleca i zachęca do cieplejszego spojrzenia na powiat, jego problematykę społeczno-gospodarczą, atrakcje i uroki przyrodnicze, turystyczne i kulturowe oraz zaprasza do spotkań z powiatem zamojskim Henryk Matej Starosta Zamojski.

O powiecie geograficznie
Powiat zamojski położony jest na Wyżynie Lubelskiej i na Roztoczu, w południowej części województwa lubelskiego. Jego powierzchnia to 1872 km2. Liczy ok. 109 tys. mieszkańców, większość żyje na wsi. Liczy 15 gmin. Trzy z nich to gminy miejskie: miasto i gmina Krasnobród, Szczebrzeszyn i Zwierzyniec. Gminy wiejskie to: Adamów, Grabowiec, Komarów-Osada, Łabunie, Miączyn, Nielisz, Sitno, Skierbieszów Stary Zamość, Radecznica, Sułów i Zamość.

Teren urozmaicony krajobrazowo i przyrodniczo: garby kredowe, głębokie jary i lasy grabowe w północnej części powiatu tworzą niepowtarzalny krajobraz. Południowa i zachodnia część powiatu położona jest na Roztoczu (Środkowe i Zachodnie). Największa rzeka to Wieprz, której meandry w Obroczy możemy podziwiać na fotografii. Roztocze Środkowe to ogromne połacie lasów, piaszczyste wydmy i samotne ostańce. Najwyższe wzniesienie Wapielnia - 387 m n.p.m. Roztocze Zachodnie słynnie z licznych wąwozów lessowych. Środkową, największą część powiatu zajmuje Padół Zamojski. Są tu szerokie garby z rozległymi grzbietami. U stóp jednego z nich - wpisane na Listę UNESCO, cudne miasto Zamość, siedziba Starostwa Powiatowego i organów powiatu zamojskiego.

Fotografie Jerzego Cabaja pokazują: Sitaniec i Skokówkę z lotu ptaka, widok na Krasnobród i kamieniołomy w Bliżowie. W tej części albumu są także: kamienice przy ulicy Zamojskiej w Szczebrzeszynie, panorama Łabuń, Grabowiec widziany z Góry Zamkowej, Zwierzyniec z lotu ptaka i tonący w zieleni Krasnobród.

O Zamościu, siedzibie powiatu
Miasto idealne, które powstało w 1580 r. dzięki dwóm geniuszom: kanclerza Jana Zamoyskiego i włoskiego architekta Bernardo Morando. Miasto z renesansowymi podcieniami, ormiańskimi kamienicami z attykami, w których mieści się Muzeum Zamojskie o bogatych tradycjach. Unikatowe obiekty Perły Renesansu to: jeden z piękniejszych ratuszy w Polsce, skąd hejnalista wygrywa hejnał w trzy strony świata oraz szlachetna w stylu świątynia wotywna - Zamojska Katedra z przełomu XVI i XVII w. oraz sefardyjska bóżnica z pocz. XVII w. Zamość to także budowle tworzące krajobraz warowny potężnej niegdyś wierdzy Rzeczpospolitej. Z "grodem hetmańskim" związani byli: poeta renesansu Szymon Szymonowic, pisarz i poeta żydowski Icchak Lejb Perec, poeta XX w. Bolesław Leśmian i poeta, kompozytor i piosenkarz Marek Grechuta - podaje Lucyna Cabaj.

Obiektyw aparatu zatrzymał się na: renesansowych podcieniach, kamienicach ormiańskich, przepięknym ratuszu, wnętrzach katedry, dzwonnicy i Bramie Lwowskiej Starej.

Dzieje powiatu
Pierwsi ludzie pojawili się tutaj 5 tys. lat temu. Ich zajęcia to: zbieractwo, łowiectwo, pasterstwo i uprawa roli (znaleziska z okresu kultury trzcinieckiej odkryte w Guciowie i Bondyrzu). W VII-IX w. na tych terenach zamieszkiwali Lędzianie. We wczesnym średniowieczu powstawały Grody Czerwieńskie, a w X w. weszły w skład państwa polskiego. Częste zatargi z Rusią, nie przetrwały najazdu Mongołów z 1241 r. Powróciły do Polski (razem z Rusią Czerwoną) za czasów Kazimierza Wielkiego. Pod koniec XIV w. wcielono do Korony Królestwa Polskiego.

Szczebrzeszyn i okolice podarował Władysława Jagiełło Dymitrowi z Goraja, księstwo bełskie Ziemowitowi IV, który sprowadził tutaj szlachtę. Potem większość terenów Zamojszczyzny należała do Ordynacji Zamojskiej. Po I rozbiorze Polski był tu zabór austriacki, powstały cyrkuły i dystrykty. W 1809 r. - Księstwo Warszawskie, a następnie Królestwo Polskie. W okresie powstania listopadowego, oblegana przez Rosjan twierdza Zamość skapitulowała ostatnia.

Pod Panasówką stoczono jedną z największych bitew powstania styczniowego - 3.09.1863 r. Zaborca odebrał prawa miejskie miasteczkom. Po odzyskaniu niepodległości utworzono powiat zamojski z sejmikiem powiatowym i urzędem starosty w Zamościu.

31.08.1920 r. pod Komarowem 1. Dywizja Kawalerii pułk. Juliusza Rómmla pokonała I Armię Konną Siemiona Budionnego. Najbardziej tragiczną dla ludności Zamojszczyzny stała się II Wojna Światowa. Niemcy przeprowadzili akcję wysiedleńcze i pacyfikacyjne na terenie ok. 300 wsi, na liczbę ok. 110 tys. osób, ponad 30 tys. stanowiły dzieci. W obronie ludności Zamojszczyzny walkę z okupantem podjęły: Bataliony Chłopskie i Armia Krajowa. Bitwy pod Różą i Zaborecznym dały początek powstaniu zamojskiemu. Największą bitwa partyzancką czasu okupacji była bitwa pod Osuchami.

Po zakończeniu wojny zawiązały się władze powiatowe. Nastąpił rozwój gospodarczy i kulturalny powiatu. Działały zakłady, powstawały: szkoły, świetlice, kina i biblioteki. Zamość był stolicą województwa w l. 1975-1998. Po reformie z 1.01.1999 r. powrócił powiat zamojski.

Rozdział otwiera Reprodukcja obrazu z tryptyku Jerzego Kossaka "Bitwa pod Komarowem" - Szarża 8 pułku ułanów rotmistrza Kornela Krzeczunowicza. Tekst uzupełniają fotografie z Archiwum Zamojskiego i osób prywatnych, a wśród nich: Żołnierze austriaccy na kwaterze w Ruszowie, Prezydent Mościcki w Sitnie (1927), w Krasnobrodzie (1934), Marszałek Rydz-Śmigły gm. Mokre (1938), zamojska wieś w obiektywie Niemców, skup mleka w Radecznicy (1938), OSP W Mokremlipiu, l.20, Żołnierze niemieccy rabujące gęsi ok. Krasnobród (1940), Wysiedlenie Zamojszczyzny, Obóz przejściowy w Zamościu, Partyzanci z Zamojszczyzny - oddział R. Szczura "Urszuli" (ok. 1943), Partyzanci AK przed Ratuszem (1944), Rozdawnictwo darów Rady Opiekuńczej Powiatowej (ok.1943).

Organy powiatu
W albumie "Powiat zamojski" nie zbrakło organów powiatu od 1918. W prezentacji opracowanej przez Andrzeja Kędziorę poznajemy nazwiska 16 starostów powiatu zamojskiego (funkcja do roku 1950). Następnie są nazwiska Przewodniczących Powiatowej Rady Narodowej (PPRN) - pełnili te funkcje do 1973 r. Kierował powiatem w l. 1973 - 1975 naczelnik, a od kolejnej reformy administracyjnej z roku 1999 - Starosta, którym jest Henryk Matej.

W tej części Czytelnik znajdzie trzy siedziby Starostwa Powiatowego w Zamościu oraz dokumentalne fotografie pokazujące pracowników starostwa (1923), wizytę Prezydenta Mościckiego w starostwie (1927) i pamiątkowe zdjęcie Sejmiku Powiatowego (l. 30). Rozdział zamyka fotografia członków Zarządu Powiatu (2012).

Zabytki powiatu
Z należytą estymą Lucyna i Jerzy Cabaj dokonali prezentacji bogatego dziedzictwa kulturowego powiatu. Jest też różnorodne za sprawą nacji i wyznań, które zamieszkiwały Zamojszczyznę na przestrzeni wieków. Tak więc w pejzażu znajdziemy zachwycające cerkwie, kościoły i synagogi.

Ten rozdział publikacji, ze zrozumiałych względów, jest najbardziej obszerny. Z części opisowej dowiemy się, że najstarsze drewniane cerkwie znajdują się w Dubie (1778) i w Zubowicach (ok. 1777). Miasto, w którym "chrząszcz brzmi w trzcinie", to miasto trzech religii, z zachowanymi także do dziś renesansowymi świątyniami: bóżnicą i dwoma kościołami oraz z najstarszą murowaną świątynią w Polsce - cerkwią pw. Zaśnięcia NMP.

Renesansowych i barokowych kościołów w powiecie zamojskim dostatek. Autorka wymienia jeszcze: kościół w Starym Zamościu, ufundowany przez Jana Zamoyskiego (1592), kościół w Łabuniach (1605), reprezentacyjny Kościółek na Wodzie w Zwierzyńcu (1741-1747). Przykłady okazałego baroku to także: klasztor i kościół w Radecznicy, nazywanej "lubelską Częstochową" i dominikański zespół klasztorny w Krasnobrodzie, fundacji Marysieńki, znane sanktuarium maryjne. Jerzy Cabaj pokazał także najbardziej znane i odwiedzane przez wiernych kapliczki, figury i krzyże przydrożne.

Pomimo niesprzyjającej pałacom i dworom historii, na terenie powiatu zachowało się kilka zacnych obiektów tego typu. Jednym z nich jest, położony na terenie 136 ha parku, pałac Zamoyskich w Klemensowie. Kolejnym pałac Leszczyńskich w Krasnobrodzie (XVII w.), zespół pałacowo-parkowy w Sitnie (l. 20 XX w.), pałacyk w Ruskich Piaskach, dwór w Ujazdowie, dwór w Stawie Noakowskim.

Zachowały się także dwa zespoły pałacowo-parkowe w Łabuniach i Łabuńkach, dwór w Udryczach, Szystowicach i Skomorochach Dużych - dziś w prywatnych rękach. W gronie zabytków znajdują się zabudowania Ordynacji Zamojskiej w Szczebrzeszynie i Zwierzyńcu oraz browar w Zwierzyńcu.

Wszystkie te obiekty, ich wnętrza i wiele detali architektonicznych, często w układzie fotografii dokumentalnej i współczesnej, doskonale prezentują się w albumie.

Przyroda powiatu
Ten dział dostarczy Czytelnikowi kolejnej porcji zachwytu, ponieważ najpiękniejsza część Roztocza leży w powiecie zamojskim. Tu położone są największe i najciekawsze kompleksy leśne z bogatą szatą roślinną i ciekawymi okazami ptaków i zwierząt. Wystarczy dodać, że rozciąga się tutaj Roztoczański Park Narodowy, Parki Krajobrazowe - Krasnobrodzki, Szczebrzeszyński i Skierbieszowski oraz rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000 i pomniki przyrody.

Fotograf miał pełne pole do popisu i wykorzystał go należycie. Karty albumu wypełniły więc nie tylko opisy przyrody, ale przede wszystkim dywany kwitnących przebiśniegów i storczyków. Jerzy Cabaj "zapolował" na unikatowe chwile i je utrwalił. Mamy więc: czaplę siwą w locie, baraszkujące koniki polskie, dzięcioła czarnego, zakochane łabędzie na stawie w Hutkach oraz kozła sarny w biegu. Na fascynujących fotografiach można ujrzeć : wąwóz lessowy w Zakłodziu, aleję brzóz na drodze do Sułowa, bociana białego w centrum Skierbieszowa, wiosnę w Kawęczynku oraz spływ kajakowy na Wieprzu w Obroczy i uczestników rajdu pieszego w Łaziskach. Nie uszedł uwagi, "zawodowca Cabaja", także suseł perełkowany w rezerwacie Hubale.

Kultura ludowa
Tradycja, folklor i sztuka ludowa wpisane są w dzieje Zamojszczyzny, chociaż dziś kultywuje się je przede wszystkim na wsiach. Należą do tej tradycji: kolędnicy okresu Bożego Narodzenia, dożynki gminne, powiatowe i diecezjalne a także działalność kół gospodyń wiejskich, zespołów folklorystycznych i twórców ludowych.

Dla zachowania dziedzictwa kulturowego wsi powstały ciekawe i cieszące się popularnością: skansen - Zagroda Guciów i Regionalna Izba Pamięci w Wysokim. Mini muzeum wsi funkcjonuje w Krasnobrodzie, a Muzeum Rolnictwa w Sitnie.

Na kartach albumu znajdziemy piękne zdjęcia tancerzy ZPiT "Zamojszczyzna" w strojach z okolic Zamościa, uroczystości dożynkowe i weselny korowaj wykonany specjalnie na potrzeby fotografii przez Krystynę Pęk ze Żdanówka. W albumie "Powiat zamojski" zaprezentowano także organizowane spotkania z tradycją, pisanki oraz prace artystów ludowych.

Gospodarka
Domeną powiatu zamojskiego jest rolnictwo - ponad 20 tys. gospodarstw rolnych. Produkuje się zboża i buraka cukrowego, uprawia się owoce i warzywa. Przedsiębiorstwa z siedzibą w Zamościu to: zakłady zbożowe, wytwórnia pasz, chłodnia i spółdzielnia mleczarska. Działa także ponad 5 tys. podmiotów gospodarczych. Rozwinęła się agroturystyka - ok. 30 gospodarstw. Działają zakłady opieki zdrowotnej, w tym sanatorium w Krasnobrodzie oraz domy pomocy społecznej i domy dziecka.

Na fotografiach nie mogło zabraknąć: żniw w Hubalach, Wystawy Zwierząt Hodowlanych, Maszyn i Urządzeń Rolniczych w Sitnie oraz okazałego zalewu w Nieliszu z lotu ptaka. Wydany w rozmiarze A4, w twardej oprawie, w wersji językowej polskiej, angielskiej i niemieckiej, zawiera ponad 200 fotografii, historycznych i współczesnych. Autorką tekstu jest Lucyna Cabaj. Znajdujemy tu także fakty dotychczas nie prezentowane. Bezsprzecznie jest to publikacja wysokiej klasy. Profesjonalne fotografie Jerzego Cabaja, nad którymi pracował cały rok, pokazują to co najbardziej charakterystyczne dla naszego regionu a jednocześnie niezwykle interesujące i piękne.

Te miejsca warte są promowania w kraju i poza jego granicami. Album "Powiat zamojski" staje się doskonałym przyczynkiem do przypomnienia historii i pokazania piękna Zamojszczyzny. Dobra i urody jest tu bowiem pod dostatkiem, Polski "B" nie zauważyłam.

"Powiat zamojski". Lucyna Cabaj, Jerzy Cabaj. Wydawnictwo Fotpress Zamość 2012. Mapa na wklejce z lat 1811-1815, ze zbiorów Archiwum Zamojskiego w Zamościu. Mapa powiatu Edward Słoniewski.