Niedziela, 18 listopada 2012 r., to był wyjątkowy dzień w historii Zamościa oraz Katedry Zamojskiej. Po dwu i pół roku prac konserwatorskich i budowlanych, kosztem ok. 13 mln zł, jedna z piękniejszych świątyń na ziemiach polskich, odzyskała swoją świetność sprzed jej XIX w., zubażającej przebudowy. Uroczystości odbyły się w rocznicę konsekracji kościoła, która miała miejsce w 1637 r.

Dzieła rekonstrukcji Katedry Zamojskiej, od czterystu lat "płuca" "Hetmańskiego Grodu", dokonano po blisko dwustu latach od czasu gruntownej jej przebudowy z rozkazu księcia Konstantego, brata cara Aleksandra I, mającej na celu zatarcie wotywno-zwycięskiego charakteru świątyni, fundowanej przez szczęśliwego hetmana Jana Zamoyskiego, w podziękowaniu Bogu za niejednokrotne ocalenie żywota na polu bitwy.

"Zginęły ozdoby i symbole. Tego nie usprawiedliwiały już względy estetyczne. W grę wchodziła świadoma chęć zniszczenia wszystkiego, co polskie, odrębne i świadczące o historii narodu". Tę wypowiedź prof. Wiktora Zina odnotował Andrzej Kędziora w "Encyklopedii Miasta Zamościa" (2012).

Pierwszą część obchodów 375. rocznicy poświęcenia kościoła katedralnego i 25. rocznicy utworzenia Muzeum Sakralnego Katedry, czyli sympozjum naukowe, poprowadził ks. prałat Adam K. Firosz, proboszcz Parafii Katedralnej w Zamościu. Wprowadzenia do zaprezentowania efektów realizacji projektów współfinansowanych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013: "Remont konserwatorski i rekonstrukcja historycznej bryły Katedry w Zamościu wraz z zagospodarowaniem terenu w jej otoczeniu" oraz "Remont i adaptacja Wieży Katedralnej dla zwiększenia atrakcyjności turystycznej Miasta Zamość jako kontynuacja odnowy Zespołu Katedry w Zamościu" - dokonała Grażyna Żurawicka, kierownik zamojskiej delegatury Wojewódzkiego Ośrodka Służby Ochrony Zabytków, która powiedziała m.in.:

- (...) Kolegiata jako budowla symbol - obrazuje filozoficzne i religijne poglądy fundatora o Bogu i świecie, a jako budowla pomnik - przypomina o jego (hetmana i fundatora Jana Zamoyskiego - przyp. autora) potędze i zwycięstwach (...).

- (...) Dokonane przekształcenia (w XIX w. - przyp. autora) zmieniły w sposób zasadniczy pierwotny wygląd i charakter świątyni. Na podstawie przeprowadzonych badań architektonicznych, wnikliwych studiów i analiz ikonograficznych stwierdzono, że zasób wiedzy i uwarunkowania techniczne budynku z punktu widzenia problematyki konserwatorskiej i architektonicznej umożliwiają przywrócenie historycznej bryły i elewacji oraz elementów wystroju z okresu sprzed XIX w. przekształceń (...). Przywrócono XVII w. bryłę i formę obiektu, odtworzono łuk triumfalny wejścia głównego, odsłonięto i poddano pracom konserwatorskim historyczne elementy kamiennego wystroju. Ponadto uporządkowano otoczenie kościoła, wyremontowano ogrodzenie i dzwonnicę. W efekcie zrealizowanych prac Katedra odzyskała utracone walory architektoniczno-estetyczne, poprawę stanu technicznego, a mieszkańcy Zamościa odzyskali świątynię w obrazie Kolegiaty Morandowskiej.

Kolejnej prezentacji dziejów Katedry, z uwypukleniem XIX w., precyzyjnie przemyślanych zmian, jakie dotknęły świątynię za czasów caratu, mających na celu usunięcie detali świadczących o chwale polskiego oręża i zasługach rodu Zamoyskich, a także o próbach naprawienia szkód po okresie barbarzyństwa podejmowanych już od poł. XIX w., w l. 30-tych XX w., w latach 1949 - 51, kiedy to podjęto restaurację i konserwację Kolegiaty pod kierunkiem prof. Adama Klimka i prof. Jana Zachwatowicza oraz rekonstrukcji zachodniej części bryły świątyni w l. 1990 -91 - dokonała Urszula Fidecka. - Odtworzenie bryły Katedry było możliwe dzięki długotrwałym i nieustającym staraniom wielu ludzi biorących w tym udział. To także ogromna zasługa ks. prałata Czesława Grzyba i ks. prałata Adama Firosza oraz ks. kanonika Marka Dobosza - podkreśliła pani Fidecka.

Prezentację multimedialną, wręcz naukową rozprawę na temat założeń urbanistycznych i architektonicznych budowanego Zamościa, głównych budowli i Katedry Zamojskiej wpisanych w idealny układ przestrzenny - przedstawił warszawsko-krakowski architekt, prowadzący również ze współpracownikami, prace studialno-badawcze - Andrzej Cygnarowski, które konsultował autor monografii o zamojskiej Kolegiacie prof. dr hab. Jerzy Kowalczyk, wielki nieobecny tej uroczystości. Temat remontu dzwonnicy i otoczenia Katedry omówił architekt zamojski Sebastian Ćwierz.

- Była i jest Kolegiata Zamojska centrum życia religijnego i kulturalnego Zamościa. Stanowi opokę i źródło tożsamości obywatelskiej dla kolejnych pokoleń mieszkańców Zamościa i Ziemi Zamojskiej. Jest towarzyszem przemijania i czasu i ludzi, a jednocześnie żywym i żyjącym wiarą swoich wiernych kościołem. Te słowa, gratulacje oraz podziękowania skierowała, na ręce Gospodarza świątyni, dla wszystkich Wykonawców prac przy Katedrze - Jolanta Szołno-Koguc, Wojewoda Lubelski.

Dr Halina Landecka, Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków, stwierdziła, że realizacja projektu związanego z Katedrą należy do największych spośród realizowanych w ostatnim czasie na terenie województwa lubelskiego. Z wielkim szacunkiem odniosła się do pracy kilkuset osób, poczynając od procesów wstępnych prac aż po wykonawstwo, zaangażowanych w przywrócenie świątyni pierwotnego wystroju i sylwetki. Do przywołanych jubileuszy dodała jeszcze jubileusz 20-lecia wpisu Starego Miasta Zamościa, którego elementem jest Katedra, na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Pani konserwator gratulowała sukcesu i wyraziła nadzieję, że również inne konserwacje będą przebiegać tak idealnie, w "idealnym mieście".

Gratulacje z powodu zakończenia dwóch projektów współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach RRO i uznanie dla wielkiej pracy księży prałatów wyrazili również Arkadiusz Bratkowski, Poseł do Parlamentu Europejskiego i dr Bogdan Kawałko, dyrektor Departamentu Strategii i Rozwoju Regionalnego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubelskiego.

Na zakończenie prezentacji zrealizowanych projektów ks. prałat Adam K. Firosz odczytał nazwiska wszystkich osób zaangażowanych w prace przywracające świetność najpiękniejszej świątyni Zamościa. Wszystkich też nagrodził szczególną pamiątką, którą stał się gwóźdź, wyjęty z XIX wiecznej konstrukcji więźby dachowej Katedry Zamojskiej (dawniej Kolegiaty) w czasie remontu konserwatorskiego, z dołączonym do niego certyfikatem autentyczności.

Zgromadzeni w świątyni pw. św. Tomasza Apostoła i Zmartwychwstania Pańskiego mogli także wysłuchać koncertu, znanych i cenionych utworów, wykonanego przez organistę Katedralnego Tomasza Bębenka na odnowionych kilka lat temu organach z 1895 r., ufundowanych przez Maurycego Zamoyskiego.

Mszę św. jako wyraz wdzięczności wszystkim, którzy przyczynili się do realizacji obu projektów, sprawował ks. Marian Rojek, Biskup Zamojsko-Lubaczowski w intencji Fundatorów, Dobrodziejów, Darczyńców, Projektantów, Artystów, Konserwatorów i wszystkich Wykonawców remontu.

Podczas mszy św., w której wzięło udział kilkudziesięciu księży z Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej, używane były zabytkowe przedmioty z Muzeum Sakralnego Katedry Zamojskiej, utworzonego w pochodzącym z pocz. XVII w budynku Infułatki. Były to: ornat z fundacji Jana Zamoyskiego z 1583 r., kielich i mszał z XVIII w., srebrny krzyż procesjonalny z 1687 r., ufundowany przez Marcina Zamoyskiego, IV ordynata na drzewcu chorągwi tureckiej wielkiego wezyra Kara Mustafy, zdobytej pod Wiedniem w 1683 r., świeczniki z kaplicy Akademickiej z ok. 1630 r. - barokowe, na stopie godło Akademickie, barokowe naczynie na wodę święconą z końca XVII w., bogato zdobione w motywy roślinno-kwiatowe, późnobarokowa srebrna kadzielnica z I poł. XVIII, bogato zdobiona w motywy roślinne oraz łódka srebrna na kadzidło z 1714 r.

Podczas wygłoszonej homilii ks. bp Marian Rojek odniósł się do wymiaru snów, pragnień i marzeń, które niejednokrotnie determinują nasze życie i zmieniają świat. - Czyżbyś ks. Adamie, od pewnego czasu uśmiechnięty, miał błogosławiony sen? - pytał Ordynariusz Diecezji Zamojsko-Lubaczowskiej ks. prałata Adama Firosza. Widzisz, tak jak my, że Twój sen stał się jawą i Boży Dom, cenny dla renesansowej sztuki i kultury, powrócił do swojej świetności (...). Sen Zamoyskich stał się rzeczywistością na nowo. Udało się spełnić "katedralny sen" o odnowionej świątyni i wieży - księżom: Czesławowi, Adamowi i Markowi.

Po wygłoszonym błogosławieństwie "List okolicznościowy" na większą chwałę Boga i ku czci NMP Odwachowskiej i św. Tomasza Apostoła, w którym wymieniono wszystkie osoby bezpośrednio zaangażowane w realizację projektów renowacji - podpisany został przez księży Katedry, architektów, konserwatorów i fundatorów i złożony w archiwach.

Następnie Pasterz naszej Diecezji ks. bp Marian Rojek wraz z Aleksandrą i Marcinem Zamoyskimi złożyli kwiaty w kryptach Katedry, przy trumnach: fundatora Zamościa Jana Zamoyskiego oraz ostatniego ordynata Jana Zamoyskiego. Wierni mogli także skorzystać z wyjątkowej okazji i zwiedzić, niedostępne na co dzień, krypty Katedry Zamojskiej, w której spoczywają wszyscy ordynaci Ordynacji Zamojskiej, ludzie wielkiej wiary i czynów, oddani w służbie miasta i kraju.

Przez cały świąteczny dzień, za wsparciem Akcji Katolickiej, można było zwiedzać odnowioną Wieżę - Dzwonnicę Katedralną oraz przy wejściu do dzwonnicy skorzystać z Infokiosku z multimedialnym oprogramowaniem prezentacyjnym i przekazem na żywo obrazu z wieży. Jak się dowiadujemy, to nie koniec prac remontowych związanych z Katedrą Zamojską i jej otoczeniem. W planach przebudowa prezbiterium tak, aby ołtarz był bliżej ludzi i aby była lepsza komunikacja z wiernymi, którzy uczestniczą w liturgii w Katedrze. Zaplanowano odnowę dwóch ołtarzy w kaplicach bocznych, do wymiany są dwa wiatrołapy w wejściowych drzwiach (o "plastykowych drzwiach" mówi się od początku ich zainstalowania, takie są też oczekiwania społeczności). W najbliższym czasie zostaną też odnowione drzwi wejściowe zewnętrzne do Katedry (zostały tylko odświeżone). Kiedy zostaną przeprowadzone te prace zależy w dużej mierze od pozyskania środków unijnych i innych.

Przypomnijmy, że jeden z odcinków programu TVP1 "Mam przepis na... pielgrzymowanie" nakręcony został w Zamościu. Główną rolę znakomicie "zagrała" odnowiona Katedra Zamojska - chluba Miasta i jedna z najpiękniejszych świątyń w kraju, która zapisała ważną kartę naszej historii. Przed jej pięknem, żywą tradycją wieków, zatrzymuje się każdy: Polak, cudzoziemiec, znawca sztuki i prosty człowiek, turysta. To najwspanialszy hetmański dar dla potomnych - "Civitas Dei" - Miasto Boga.