|
|
 Z zamojskiej winnicy w zamojskiej piwnicy. O tradycjach winiarskich w regionie zamojskimWinne tradycje na Zamojszczyźnie sięgają końca XVI wieku. Kroniki mówią o winnicach w Krzeszowie, Górecku Kościelnym, Batorzu, Starym Zamościu, Biłgoraju oraz sercu majątku - Zamościu. O tradycjach winiarskich w regionie zamojskim w "Skarbcu Wina" rozprawiali Agnieszka i Jakub Żygawscy (31.01.).
Ogrodnictwo w Gubernij Lubelskiej zostaje na jednakim stopniu doskonałości z innymi gubernjami Królestwa Polskiego. Toż samo zamiłowanie powszechne do zaprowadzania pięknych sadów i rozkrzewiania drzew wydających smaczne owoce; do zakładania cieplarń, inspektów i szparagrarń tudzież winnic; do czego klimat tutejszy [...] jest przydatniejszy. W następujący sposób o zamiłowaniach ludzi zamieszkałych na ziemiach między Wisłą a Bugiem rozpisywał się leśnik i krajoznawca Aleksander Połujański w połowie XIX stulecia.
 Młody Tomasz Zamoyski; Barbara z Tarnowskich Zamoyska
Sporą część tych terenów począwszy od końca XVII wieku stanowiły prywatne dobra Zamoyskich. Historii obecnej południowej części województwa lubelskiego nie sposób omawiać pomijając te ponad 400 lat, kiedy stanowiły one unikatowe "państwo w państwie". Założyciel Ordynacji Zamojskiej - hetman wielki koronny Jan Zamoyski, znany ze swych talentów organizacyjnych zwrócił uwagę na potencjał gospodarczy miejsca. Najpierwsza w dziedzinie gospodarki dla hetmana była uprawa zbóż. Kwitło warzywnictwo i sadownictwo. Ordynat bacząc na warunki klimatyczne organizował z pomocą zagranicznych ogrodników ogrody i sady. Próbował też zaprowadzić w swych dobrach uprawę winorośli. Znane są trzy miejsca w których Jan Zamoyski uskuteczniał uprawę winnej latorośli. W dokumentach zachowały się informacje o winnicach w Krzeszowie, Górecku Kościelnym, Batorzu, Starym Zamościu, Biłgoraju oraz sercu majątku - Zamościu.
Rozpatrywany obszar położony jest w południowo-wschodniej Polsce, w dorzeczu Wisły, Bugu, Sanu i Wieprza. Pod względem podziału fizycznogeograficznego Polski obejmuje podprowincję Wyżyna Lubelsko-Lwowska (Wyżyna Lubelska, Roztocze) należąca do prowincji Wyżyny Polskie oraz podprowincję Północne Podkarpacie (Kotlina Sandomierska) z prowincji Karpaty Zachodnie (z Podkarpaciem).
Wyżyna Lubelsko-Lwowska (Wyżyna Lubelska, Roztocze) pod względem geologicznym stanowi nieckę zbudowaną z warstw kredowych, która w wyniku ruchów tektonicznych metakarpackich uległa wypiętrzeniu do poziomu 200 - ok. 400 m n.p.m. i obcięta uskokami ku zapadlisku podkarpackiemu. Pochyloną ku północy wyżynę rozczłonkowują erozyjnie łagodne garby. Skały są bardziej zróżnicowane i tworzą je: odporniejsze opoki i gezy oraz mało odporne margle, co tworzy charakterystyczne ułożenie pasowe wzniesień i obniżeń z kierunku NW na SE (z odchyleniem ku wschodowi). Wyżyna powstała pliocenie - zachowały się czapy osadów morskich miocenu w kulminacjach niektórych wzniesień. Na wyżynie występują miąższe płaty lessów. Klimat cechuje się nieco wyższymi opadami rocznymi rzędu 600 mm niż na Nizinach Środkowopolskich, co wynika ze stosunków hipsometrycznych. W krainie tej położone są: Górecko, Radecznica i Stary Zamość.
 Górecko
Klimat Regionu Zamojsko-Przemyskiego obejmującego wschodnią część Wyżyny Lubelskiej i Roztocze, Płaskowyż Tarnogrodzki i wschodni skraj Pogórza Karpackiego (granica płynna) wykazuje podobieństwo do klimatu Regionu Sandomierskiego. Występuje tutaj najmniejsza liczba dni z pogodą umiarkowanie ciepłą (122) oraz jednocześnie z dużym zachmurzeniem (38). Rzadziej pojawiają się dni chłodne (ok. 30), wśród nich razem z opadem (18) oraz z dużym zachmurzeniem i opadem (12). Częściej niż w innych regionach pojawiają się dni z pogodą bardzo ciepłą, słoneczną lub z niewielkim zachmurzeniem i opadem (ok. 24). Dni z pogodą bardzo ciepłą jest stosunkowo dużo (91, w tym 58 bez opadu, 33 z opadem i 22 z pogodą słoneczną). Nieco więcej jest dni z pogodą przymrozkową lub bardzo chłodną, słoneczną bez opadu (5). Względnie często występuje pogoda umiarkowanie mroźna (15), wśród której dominują dni z opadem (10).
Północne Podkarpacie stanowi rów tektoniczny wypełniony osadami morskimi z miocenu, oddziela Karpaty Zachodnie od Wyżyn Polskich. Podprowincja znajduje się w zlewisku Bałtyku (dorzecze Odry i Wisły). Słabo jest zarysowana granica północna, związana z uskokami z powodu transgredacji mórz mioceńskich na obszar wyżyn przed ich podniesieniem w pliocenie (Wyżyna Lubelska). W krainie tej położony jest Krzeszów.
Klimat tego Regionu - Tarnowsko-Rzeszowskiego obejmuje wschodnią część Pogórza Karpackiego. Wyróżnia się stosunkowo częstym pojawianiem się dni bardzo ciepłych z jednocześnie notowanym opadem atmosferycznym (ok. 34 dni rocznie). Względnie duża dni w roku z pogodą przymrozkową umiarkowanie chłodną (8, w tym 6 bez opadów, natomiast 3 pogodą słoneczną). Częsta jest pogoda przymrozkowa bardzo chłodna i jednocześnie słoneczna bez opadu. Stosunkowo rzadko występują dni bardzo chłodne z opadem (17) oraz z dużym zachmurzeniem nieba (18).
 Stary Zamość
Najstarszy zapis o uprawie winorośli w Starym Zamościu pochodzi z 1593 roku, kolejny z 1594 roku. W tych latach kanclerz sprowadzał tutaj tzw. "winne macice", czyli sadzonki winogron. Pochodziły ze Lwowa i Sandomierza. Organizacji sadzonek z drugiego z miast pośredniczyła ówczesna kasztelanowa sandomierska. Trzeci rodzaj winorośli zamówił Zamoyski u nieznanego z imienia Szembeka. Uprawy pilnował obecny na miejscu zatrudniony przez ordynata winiarz.
Z roku 1594 pochodzi też wzmianka o winnicy w Krzeszowie nad Sanem - jedynym portowym mieście w Państwie Zamoyskich. Wówczas to, można było pozyskać w ciągu roku z tej plantacji od dwóch do czterech cebrów "napoju bogów".
Winnica w Krzeszowie funkcjonowała także po śmierci Jana Zamoyskiego w 1605 roku. Wiadomo o tym z zachowanej korespondencji wdowy po pierwszym ordynacie z ich synem 11-letnim wówczas - Tomaszem. Mój najmilszy synu! - pisała w liście z 1607 roku Barbara z Tarnowskich Zamoyska do syna Tomasza pozostającego Zamościu. Po śmierci męża przebywała często w portowym Krzeszowie nad Sanem, w zamku wzniesionym na wzgórzu zwanym Rotundą. Wówczas też po sąsiedzku stała rzymskokatolicka świątynia fundacji Zamoyskich a obok niej plebania... Barbara pisała do syna: Brzoskwiń nie mam już [...] Teraz wina w gronach posyłam z winnice księdza plebanowy. Nie wiem jeślić tam oddawano gruszki, śliwy, orzechy włoskie, com ci słała. Ów krótki zapis może dawać nam wyobrażenie smaku wina ordynackiego, do którego dodawano owoców gruszy, śliwy a nawet włoskich orzechów. Hetmanowa bacząc na wątłe zdrowie syna, zalecała mu mimo młodego wieku zażywanie gorącego wina. Wierzyła bowiem w lecznicze właściwości tego trunku. W kolejnym liście pisała do syna: Powiedziano mi, że nie masz wina [...], posyłam puzderko i parę ?aszek między niem piełunkowego. Kiedy byś jaką surowość żołądka czuł, używaj go!
O winnicy w Górecku Kościelnym wiemy, że była w tym urokliwym miejscu w 1589 roku, czyli na trzy lata przez zakupieniem miejscowości przez Jana Zamoyskiego i włączeniem jej do Ordynacji. Pierwszy ordynat kontynuował uprawę winorośli w Górecku na początku XVII wieku.
 Radecznica
W Biłgoraju winnice prowadzili Żydzi. Szczególnie uprzywilejowani byli w tym mieście Żydzi. W wydanym w 1680 roku przywileju dla gminy żydowskiej w tym miasteczku czytamy o zezwoleniu na wznoszenie przez nich ponad rzeką winnic i browarów. Winnica działała też we włączonym w 1604 roku do Ordynacji Zamojskiej Batorzu.
Wina z ordynackich winnic musiały być nie lada rarytasem na stole dworskim ordynata, skoro większość tego typu trunków sprowadzał z Węgier.
Garść wiadomości o uprawie latorośli w sercu Ordynacji przynoszą dokumenty dotyczące cechów rzemieślniczych aktywnych w mieście. Pojęcie winnic wprowadzają dane z końca XVII stulecia.
W 1675 roku winnice w Zamościu prowadziły m.in. rodziny Radaszkiewiczów, Ałtunowiczów i Lenartowiczów. Wszyscy reprezentowali majętniejsze rody w mieście. Pierwszy z właścicieli - Aleksander Radaszkiewicz był ówczesnym wójtem Zamościa i notariuszem. Ormiańska rodzina Ałtunowiczów należała do najmajętniejszych kupców w Zamościu. Wśród przedstawicieli rodu był Stefan Ałtunowicz - wójt gminy ormiańskiej oraz Jaku Ałtunowicz - kapłan w tutejszej ormiańskiej parafii. Wśród Lenartowiczów byli absolwenci Akademii Zamojskiej oraz budowniczowie (żyjący w latach 1669-po 1713 r. Wojciech Lenartowicz).
W opinii pierwszego ordynata winnice podobnie jak browary powinny być zakładane poza murami miasta. I faktycznie, skupiały się one tuż przy owych murach. Wedle dokumentów, w 1696 roku, z czternastu tego typu wytwórni, wszystkie znajdowały się poza obrębem Zamościa: trzy przy ulicy Lwowskiej, po dwie w Rynku Świętokrzyskim, na Podstawiu, Nowym Świecie i Janowickiej oraz przy ulicach Kozackiej, Grabowej i na Podgroblu. Trzynaście lat później, w 1703 roku liczba winnic wzrosła do dwudziestu trzech. Oznacza to, że istniało zapotrzebowanie na uprawiane na tych, prawdopodobnie niewielkich plantacjach owoce winogron.
 Krzeszów
Zamojscy winiarze byli skupieni w cechu piwowarów. Obok nich do zgromadzenia należeli słodownicy, miodosytnicy i gorzelnicy. Osobliwie prezentuje się statut z 1675 roku zawierający warunki przyjęcia winiarzy do cechu. Obecność w cechu zobowiązywała. Winiarze mieli swoje przywileje ale również obowiązki, których nie przestrzeganie mogło poskutkować wypisaniem z cechu. Miała charakteryzować ich szeroko rozumiana moralność także - jako rzymokatolików - religijna. [...]
Na żałomsze, co suchedni cztery razy do roku, aby do kościoła zarówno ze słodownikami i piwowarami chodzili. Oprócz wspomnianym udziale w mszach mieli nakazane Na pogrzeby współcechowych ich żon i dziatek przybywać oraz w procesjach Bożego Ciała uczestniczyć, pod chorągwie stawiać się [...] na wosk składać na ręczne świce. Jeden z punktów statutu brzmiał: zakaz pracy, czyli nabijania bań w sobotę i niedzielę. Mieli też obowiązek Listy urodzenia skąd są [...] dostarczać.
Poza tym krytykowano samowolkę Żydów w pędzeniu wina: winiarze skupieni w cechu mieli Żydów praktykujących robienie wina nie uznawać. W XVIII stuleciu, gdy ordynacja przechodziła trudny czas bezkrólewia, a systemy cechowe likwidowano, wytwarzaniem napojów coraz częściej trudnili się też Żydzi.
Wyrazem zainteresowania kolejnych Zamoyskich wytwarzaniem wina niechaj będzie odnotowana w ich XIX-wiecznym księgozbiorze książka "O hodowaniu i ulepszaniu wina w winnicach", autorstwa Johanna Samuela Kechta wydana w 1825 roku w Poznaniu, przetłumaczona na język polski.
Wytwarzane w XIX wieku w winnicach Zamoyskich wina, zajęcie unikatowe z racji choćby trudnej sytuacji politycznej, a co za tym idzie gospodarczej, musiały stanowić nie lada unikat.
Według lokalnej tradycji w połowie XIX stulecia niewielka winnicę prowadzili przy klasztorze w Radecznicy rezydujący tu bernardyni.
Na przełomie XIX i XX stulecia w sklepach kolonialnych ukrytych pod zamojskim podcieniami można było kupić wina sprowadzane zazwyczaj z Węgier. To tutaj swoje plantacje zakładali pochodzący z Zamościa winiarze. Jednym z nich był urodzony w pobliskim Dubie Kazimierz Grzeliński - właściciel nie mającego konkurencji w latach 20. ubiegłego stulecia sklepu kolonialnego - składu win, towarów kolonialnych, delikatesów i owoców przy Rynku Wielkim 4. Tutaj sprzedawał też wina z własnych winnic w Tokaju na Węgrzech.
Historia zatacza koło. Wielbiciele tego wytrawnego trunku dostrzegają i potrafią docenić walory glebowe tutejszych ziem i wykorzystać je by stworzyć unikatowa markę - jak czytamy mającą swoja wielowiekową tradycję.
Wszystkie mapy to fragmenty: F. von Mieg, Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien 1779-1783, Archiwum Wojenne w Wiedniu, sygn. BIXa.390.autor / źródło: Agnieszka Szykuła-Żygawska, Jakub Żygawski
dodano: 2020-02-05 przeczytano: 12301 razy.
Zobacz podobne:
Warto przeczytać:
|
|
|
|
