W przededniu jubileuszu 90-lecia energetyki zamojskiej wydana została albumowa publikacja, dedykowana byłym i aktualnym pracownikom, którzy mieli i mają wpływ na współczesne oblicze zawodowej energetyki oraz pozostawili trwały ślad w historii naszego regionu i kraju.

I. Dobrodziejstwo elektryczności
Pierwsze oświetlenie elektryczne zainstalowano w Zamościu w 1912 roku w nowoczesnym budynku II Zamojskiego Towarzystwa Pożyczkowo-Oszczędnościowego, zwanym "Centralką". Dobrodziejstwa elektryczności wkrótce dostąpili inni abonenci.

Energetyka zawodowa swoimi korzeniami sięga roku 1919, kiedy to pracę rozpoczęła zamojska elektrownia. Decyzja w sprawie nowej inwestycji zapadła 5 września 1918 roku na posiedzeniu Rady Miejskiej Zamościa. Prace, na które zaciągnięto kredyt w wysokości 500 tys. koron, prowadzono w okresie od października 1918 r. do czerwca 1919 r. Maszynownię pierwszej w Zamościu elektrowni zorganizowano w Nowej Bramie Lwowskiej oraz połączonej z nią podwalni. Elektrownia została wyposażona w lokomobilę o sile 150-180 HP /koni parowych/, transformator o mocy 200 kVA, tablicę rozdzielczą.

Za datę narodzin zamojskiej energetyki przyjmuje się dzień 13 grudnia 1919 r., kiedy to uruchomiono zespół prądotwórczy, a dyrektorem elektrowni został Stefan Kornobis. Pierwsze miesiące to sprzedaż 12 tys. kWh w rozliczeniu według wskazań licznika i formie ryczałtowej.

Wojna polsko-sowiecka z 1920 r. przyniosła kryzys w dostawie węgla, który zastąpiono drewnem. Dostarczenie drugiej lokomobili w 1921 r. pozwoliło na poprawienie zasilania. Przewaga popytu nad podażą energii elektrycznej zmobilizowała Magistrat do budowy nowego gmachu elektrowni nad brzegiem rzeki Łabuńki już w roku 1925, wyposażonej w najnowocześniejsze maszyny i urządzenia, służące do elektryfikacji i uprzemysłowienia okolic Zamościa.

Zespoły prądotwórcze nowej elektrowni, po pożarze starej, rozpoczęły prace na przełomie września i października 1928 roku. Elektrownia zamojska była w tym czasie największym wytwórcą energii elektrycznej na Lubelszczyźnie.

16 grudnia 1929 r. nastąpiła zmiana statusu elektrowni na okręgową, a rok później, 27 sierpnia 1930 r. Gmina Miejska Zamość dysponowała Uprawnieniami Rządowymi nr 129 i koncesją na czterdzieści lat na wytwarzanie, przetwarzanie, przesyłanie i rozdzielanie energii elektrycznej w celu zawodowego jej zbycia na obszarze swojego działania - Zamościa i okolic. Statut Okręgowej Elektrowni stał się obowiązujący z dniem 1 kwietnia 1931 r.

II. Energetyczna propaganda
O potrzebie wspierania elektryfikacji mówiło rozporządzenie wykonawcze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 27 lutego 1933 r., a przyświecały mu dwa cele: przyspieszenie budowy ogólnokrajowej sieci elektroenergetycznej oraz elektrowni o dużej mocy. Kapitałowi inwestującemu gwarantowano szereg przywilejów.

Rozporządzenie dokonało także podziału na okręgi elektryfikacyjne. Okręgowa Elektrownia Miejska w Zamościu znalazła się w XII Okręgu i posiadała największy zasięg terytorialny. Rocznie produkowała 2 296 MWh, a łączna długość sieci wynosiła 100 km.

4 lipca 1935 r. zamojska elektrownia, dysponująca mocą 1340 kW i napięciem 3000 V, przystąpiła do Lubelskiego Międzykomunalnego Związku Elektryfikacyjnego LUBZEL, co miało ułatwić efektywniejsze wykorzystanie mocy działających elektrowni na terenie Lubelszczyzny.

Rosła w siłę zamojska energetyka przedwojenna - przybywało linii przesyłowych (do Łabuń, Izbicy i Szczebrzeszyna). Dynamiczny przyrost nowych odbiorców przełożył się na decyzję o rozbudowie elektrowni i wzrost jej mocy do 2840 kW.

Takie działania pociągnęły za sobą zwiększenie liczby pracowników, szczególnie brygad sieciowych i powołanie działu propagandy elektrycznej. Wytyczone nowe zadania działu, m.in. sprzedaż urządzeń elektrycznych gospodarstwa domowego, spotkały się z dezaprobatą najstarszych pracowników, którzy uznali taki stan rzeczy za dyshonor dla elektrowni. Dział propagandy zamieścił także pierwszą reklamę elektrowni w przewodniku po Zamościu M. Pieszki, propagując sprzęt zasilany energią elektryczną (1934 r.). Bez wątpienia były to pierwsze działania marketingowe w sektorze energetycznym.

III. Elektrownia pod okupacją
Okres II wojny światowej zapisał w historii energetyki piękną kartę spektakularnym bohaterstwem pracowników, którzy z narażeniem życia ratowali wyposażenie elektrowni przed wywiezieniem go przez okupanta. Choć działania wojenne 1939 r. wpłynęły destrukcyjnie na działalność elektrowni, szczęśliwie nie zniszczyły jej niemieckie bombardowania i mogła pracować bez większych zakłóceń. Zmiany jakie odnotowano, to przeniesienie biura elektrowni z ratusza do obiektu na ulicę Sienkiewicza.

Z początkiem 1940 roku ważne stanowiska obsadzono Niemcami. Z uwagi na brak ich kompetencji, kierownictwo nadal spoczywało w polskich rękach. Prowadzono prace modernizacyjne oraz budowlane urządzeń elektroenergetycznych w celu przygotowania Zamojszczyzny pod osiedlenie na niej rodzin niemieckich.

Niestety rok 1943 przyniósł niszczycielską akcję okupanta polegającą na demontażu linii i wymianie przewodów miedzianych na aluminiowe i żelazne. Dewastacja objęła dzielnice Zamościa i najbliżej położone miejscowości. Rozpoczął się, zakrojony na ogromną skalę, rabunek najcenniejszego wyposażenia elektrowni.

Bohaterską postawą w ratowaniu urządzeń elektrowni wykazali się pracownicy: mgr inż. Karol Białkowski, Stanisław Wiktorowicz, Pius Niańko, Bolesław Kowalski, Antoni Zasiec, Adam Rogowski, Stanisław Niścior i Paweł Winiarski.

Odważni energetycy 21 lipca 1944 r. nie tylko ukryli przed Niemcami najcenniejsze części urządzeń, dokonali również podmiany zapakowanych w skrzyniach części nowych na stare, a w godzinie wyznaczonej do ewakuacji elektrowni oddalili się z miejsca pracy, opóźniając akcję. 24 lipca odłączono ostatnią turbinę i rozpoczęto końcowe pakowanie części. Los okazał się łaskawy - następnego dnia Zamość został wyzwolony, a cztery dni późnej elektrownia wznowiła swoją działalność.

IV. Elektryfikacja Zamojszczyzny
Lata po wyzwoleniu były czasem wytężonej pracy skoncentrowanej na remontowaniu linii i elektryfikacji kraju. To lata ogromnego zaangażowania brygad sieciowych i mieszkańców elektryfikowanych miejscowości.

W lipcu 1947 r. Sejm RP uchwalił ustawę o planowanej gospodarce energetycznej. Zgodnie z zapisami ustawy, kraj podzielono na czternaście okręgów energetycznych. Okręgowa Elektrownia Miejska w Zamościu została upaństwowiona 6.12.1948 r. i znalazła się pod zarządem Zjednoczenia Energetycznego Okręgu Lubelskiego, realizującego zdania przejęte po LUBZEL-u. Po zmianach z 1951 r. energetyka zamojska podlegała pod Zarząd Energetycznego Okręgu Wschodniego. Dokonano podziału kompetencji, tworząc Zakład Zbytu Energii związany z obsługą klienta i Zakład Sieci Elektrycznych - eksploatacja i utrzymanie sprawności sieci, by przyspieszyć elektryfikację.

Poziom elektryfikacji Zamojszczyzny znacząco odbiegał od poziomu w innych częściach kraju. Punktem zwrotnym było uchwalenie przez Sejm 26 czerwca 1950 r. ustawy o powszechnej elektryfikacji wsi i osiedli. Lampy naftowe i świece w naszych domach odeszły do lamusa na początku lat 70.

Lata 50. przyniosły boom przemysłowy, a zarazem deficyt mocy. Przełomem była budowa w grudniu 1957 r. linii przesyłowej 110 kV Stalowa Wola - Zamość, która stała się głównym źródłem zasilania Zamojszczyzny i pokryła zapotrzebowanie na moc.

Duma Zamościa - zamojska elektrownia została zamknięta w 1959 r. z uwagi na niewielki jej udział w produkcji energii i planową politykę państwa w tym zakresie.

Teresa Madej,"90 lat energetyki zamojskiej" Agencja Reklamowa Vena Art Lublin, 2009 r.
Źródło: M. Jawor, K. Kochanowski, A. Zych-Adamczuk, "80 lat energetyki zamojskiej", Zamość 1999