Szczątki Furty Janowickiej, zbudowanej po zamurowaniu Starej Bramy Lubelskiej, odsłonięto spod zwałów ziemi, podczas prac archeologicznych prowadzonych w Parku Miejskim w Zamościu.

Jak objaśnia rzecznik Prezydenta Zamościa Karol Garbula - odkrycie miało miejsce w połowie stycznia br., podczas trwających prac nad rekonstrukcją części umocnień. Prowadzone są one w ramach projektu "Zamość - miasto UNESCO, Pomnik Historii RP produktem turystycznym polskiej gospodarki". Zamość stara się o przyznanie funduszy unijnych, w ramach projektu zamierza pozyskać 66 mln zł z funduszy norweskich na odtworzenie części murów twierdzy.

O odnalezieniu fragmentów Furty Janowickiej rozmawiam z Janem Radzikiem - dyrektorem Wydziału Planowania Przestrzennego Budownictwa i Ochrony Zabytków UM Zamość.

- To nie jest odkrycie. Podana została informacja o odsłonięciu szczątków w trakcie prac archeologicznych, ponieważ fakt istnienia tam Furty był nam znany. Jej wyburzenie nastąpiło w XIX w., podczas przebudowy twierdzy przez J. Mallet - Malletskiego.

Powstała po zamurowaniu Bramy Lubelskiej. Kiedy dokładnie? O dokładnej dacie może powiedzieć Barbara Terelcka - Skórzyńska, która jest w posiadaniu rzutu, czyli planu typu ortogonalnego. Będziemy się starać wykorzystać relikty Furty w miarę możliwości. Trudno dokładnie to ocenić, ponieważ prace archeologiczne jeszcze trwają.

- O tym, że Furta Janowicka była w miejscu prowadzonych prac z uwagi na rekonstrukcję części umocnień twierdzy zamojskiej wiedzieli wszyscy - powiedziała Barbara Terlecka - Skórzyńska, z-ca dyrektora Wydziału Planowania Przestrzennego, Budownictwa i Ochrony Zabytków.

- Posiadam plan Furty, ale to za dużo powiedziane. Jest to ksero wykonane z wydawnictwa Herbsta "Twierdza Zamość". Furta jest tam naniesiona. Czy tak wyglądała, tego nie wiemy.

- Furta Janowicka została zbudowana po zamurowaniu Starej Bramy Lubelskiej, na początku XVII w. Jej autorem był Andrea dell Aqua - nadworny architekt Tomasza Zamoyskiego, który dokończył budowy fortyfikacji. Później twierdzę modernizowano - w 1818 r. - Mallet - Malletski, aż po 1848 r. Powstałe wówczas obiekty - kazamata, galerie strzelnicze wchłonęły ten odcinek.

- Furta zapewne została zniszczona przez Malletskiego. To co zostało odsłonięte jest bardzo zniszczone, nad tym było szereg nawarstwień. Za mało jeszcze wiemy, prace trwają nadal, musimy odkopać więcej. Jeśli będą podstawy by ją zrekonstruować, przypisać do jakiegoś okresu, to zostanie to zrealizowane.

- Można przygotować ekspozycję Furty, ponieważ bardzo ładnie prezentowałaby się w terenie. Z ulicy Akademickiej można by było zejść na teren fosy, pod warunkiem zagospodarowania terenu - powiedziała pani dyrektor. To będzie możliwe za kilka lat.

* * *

Furta Janowicka funkcjonowała w Zamościu od początku XVII wieku, gdy Stara Brama Lubelska została zamurowana z polecenia hetmana Jana Zamoyskiego. Do zamurowania bramy doszło zapewne po 1588 roku, kiedy to po zwycięskiej bitwie pod Buczyną, hetman przeprowadził przez nią znakomitego jeńca - arcyksięcia austriackiego Maksymiliana Habsburga, pretendenta do tronu polskiego. Następnie wydał polecenie zamurowania bramy, by nikt więcej, niższy rangą przez te bramę do miasta nie wjechał. Polecenie wykonano - tak głosi legenda. Można to odczytywać jako mistrzowskie posunięcie, a dokładnie jako działanie Public Relations, służące budowie/poprawie wizerunku hetmana Zamoyskiego, który w tym okresie nie miał dobrej passy w Rzeczpospolitej szlacheckiej.

Znane są także inne słowa hetmana Zamoyskiego - "łatwiej w twierdzy bronić dwóch, niż trzech bram, ponieważ brama jest najsłabszym ogniwem w łańcuchu obrony".
Jak potwierdza Barbara Terlecka - Skórzyńska, hetman uczynił to nie tylko dla upamiętnienia triumfu, ale przede wszystkim dla wzmocnienia funkcji obronnych twierdzy z kierunku północnego. Dużo wskazuje na to, że decyzja o zamurowaniu bramy mogła zostać podjęta dopiero po 1603 r., kiedy zakończono prace przy budowie Bramy Szczebrzeskiej.
W czasie, gdy nie było jeszcze Nowej Bramy Lubelskiej, do komunikacji od strony Lublina, służyła właśnie Furta Janowicka, i było to ze dwadzieścia lat po śmierci fundatora.

Twierdza Zamość była realizowana przez Bernardo Morando od 1580 roku; przestała istnieć w 1866 roku, kiedy to ukazem carskim zdecydowano o jej likwidacji i wysadzono w powietrze większość umocnień. Na szczęście dla nas, niezbyt dokładnie i nie wszystkie elementy twierdzy. Część ciągle jeszcze kryje ziemia.

* * *

Furty miejskie
Obok bram, komunikacji pieszej na zewnątrz murów służyły również poterny, nazywane w Zamościu furtami. Ukryte w wałach, sklepione kolebkowo ok. 10 metrowe korytarze (tunele) prowadziły z poziomu miasta - pochylnią lub schodami - do poziomu przedwala. Umieszczone były zwykle na osiach kurtyn. Poza Furtą Janowicką (1625 r.), obok Bramy Lubelskiej Starej, którą przez długi czas zastępowała, powstały w czasie pierwszego etapu modernizacji twierdzy przez Jana Malletskiego.
W 1 poł. l. 80. odrestaurowano Furtę Janowicką, Furtę Wodną przy ul. B. Moranda (16 stopni), furtę przy ul. Łukasińskiego oraz furtę pod wzniesioną później Bramą Lubelską Nową.
Ponadto istnieją jeszcze 2 poterny - Furta Zamkowa (w kurtynie za pałacem) i furta ukryta w ziemi pod Bramą Lwowską Nową.

Informacja za "Encyklopedią Ludzi Zamościa", wyd. 2008 - autor Andrzej Kędziora.