Uroczystości związane z Dniem Flagi Rzeczypospolitej Polskiej, jednego z najmłodszych świąt państwowych w naszym kraju, odbyły się 2 maja w sali Consulatus zamojskiego ratusza o godz. 11.00. Święto ustanowione zostało przez polski parlament w roku 2004 i ma popularyzować wiedzę o symbolach narodowych i polskiej tożsamości dziejowej.

Z tej okazji wykład otwarty pt.: "Rząd i Sejm Narodowy powstania listopadowego o barwach kokardy narodowej" wygłosił dr Jacek Feduszka.

* * *

Korzenie polskich barw narodowych sięgają średniowiecza. W XIII wieku Biały Orzeł umieszczany był na czerwonych polach tarcz herbowych, które zdobiły chorągwie władców piastowskich Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Chorągwie w tych barwach widnieją i opisywane są także przez następne stulecia (m.in. w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r.).

Źródeł barw narodowych upatruje się w dawnej Rzeczypospolitej, kiedy to w użyciu były trzy wzory chorągwi państwowych: chorągiew herbowa z połączonym herbem Polski i Litwy, symbolizująca całą Rzeczypospolitą oraz chorągiew Korony i Wielkiego Księstwa litewskiego. W Koronie była to chorągiew czerwona z wizerunkiem Orła Białego, a w Wielkim Księstwie Litewskim czerwona z białą Pogonią - rycerzem na koniu w galopie

W drugiej połowie XVIII wieku oraz w czasach Księstwa Warszawskiego biało-czerwone barwy pojawiały się na kolistych kokardach noszonych w ówczesnym Wojsku Polskim na nakryciach głowy. Kolejność ustawienia kolorów nie była do końca jeszcze ustalona. Znaczące pod tym względem były obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja (3 V 1792 r.), podczas których damy wystąpiły w białych sukniach przepasanych czerwoną wstęgą, a panowie nałożyli na siebie biało-czerwone szarfy.

Przełomem w historii naszych barw narodowych był okres powstania listopadowego 1830-1831. Jak notował poseł sejmu powstańczego Walenty Zwierkowski, wnioskodawca uchwały o barwach narodowych, wiceprezes Towarzystwa Patriotycznego: "Na posiedzeniu Sejmu dnia 7 lutego [1831 r.] postanowiono że kokarda narodowa jest biała z czerwonym (amarant). Nie zwrócono wówczas uwagi, że barska kokarda była trójkolorowa [biało-czerwono-szafirowa]. Nie przyjęto zaś trójkolorowej głównie, dlatego, aby mieć czysto narodową polską, a wystrzegać się naśladowania cudzoziemszczyzny (...)".

Wszystkie wnioski dotyczące kokardy narodowej prezentował poseł, referent Komisji Organicznej Józef Świrski, on także przedstawiał projekt komisji do zatwierdzenia. Komisja opowiedziała się za kokardą białą, ale nadała jej "cechę odznaczającą powstanie nasze", to jest kolor czerwony, jako tło herbu polskiego.

Była to propozycja kompromisowa między propozycją barwy białej - nadanej przez króla Augusta II Mocnego i proponowaną przez konserwatystów (za białą kokardą obstawali posłowie: Wężyk, Konstanty Świdziński i Jan Rostworowski) oraz trójbarwnej barwy Konfederacji Barskiej - proponowanej przez Towarzystwo Patriotyczne (w osobach posłów: R. Sołtyka, J.O. Szanieckiego i Kantorberego Tymowskiego).

Komisje sejmowe przychyliły się do wniosku W. Zwierkowskiego, wypracowały jednak własne uzasadnienie kokardy biało-czerwonej jako barw Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sprawozdawca komisji J. Świrski, dodał również, że biała kokarda z dwugłowym orłem była oznaką poprzedniego rządu i nie mogła być zaakceptowana. W dyskusji dwóch reprezentantów opowiedziało się za wprowadzeniem trójkolorowej niebiesko-biało-czerwonej kokardy na wzór francuski: R. Sołtyk reprezentujący stanowisko Towarzystwa Patriotycznego, oraz J.O. Szaniecki. Jednak większością głosów Izba Poselska zatwierdziła kokardę biało-czerwoną. Jednomyślnie do tego projektu przychylił się Senat, wprowadzając go tego samego dnia w życie. Przyjęte prawo oznaczało uporządkowanie kwestii kokardy narodowej oraz nadanie powstaniu jednolitych, usankcjonowanych przez Sejm barw, pod którymi walczono.

Uchwałę sejmową, oczywiście zgodnie z wypracowaną procedurą, uzupełniało postanowienie Rządu Narodowego (7 i 9 II 1831 r., jako wykonanie art.7 uchwały sejmowej z 29 I 1831 r.) w tej sprawie, łącznie zgłoszone do obu izb sejmujących w przedmiocie: "zmiany stempla monet, kokardy i godła państwowego", w których określono jednocześnie wizerunki nowych symboli. W godle umieszczanym publicznie (m.in. na monetach powstania): "znajdował się Orzeł biały i Pogoń w czerwonym polu, po nad tarczą Korona Królewska, a w górnym polu napis "Królestwo Polskie" u spodu zaś nazwisko władzy".

Izba Senatorska i poselska sejmu po wysłuchaniu wniosków "Kommissyi Sejmowych" jak pisano - dostrzegając potrzebę nadania jednolitej oznaki, którą winni się łączyć Polacy, postanowiły i "stanowią, co następuje":

"Art. 1 Kokardę Narodową stanowić będą kolory Herbu Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, to iest: kolor biały z czerownym.
Art. 2 wszyscy Polacy, a mianowicie Woysko Polskie te kolory nosić mayą w miejscu, gdzie takowe oznaki dotąd noszonemi były
Art. 3 Wykonanie ninieyszey uchwały, poleca się Rządowi Narodowemu
Dan w Warszawie dnia 7 lutego 1831 r. (...)".

Powyższy dokument powstał w momencie, kiedy po uznaniu przez sejm powstania wydarzenia roku 1830 za powstanie narodowe oraz po uchwaleniu aktu detronizacji cara Rosji jako króla Polski (25 I 1831 r.) i powołującego Rząd Narodowy zmieniono intytulację aktów prawnych oraz dotychczasowy herb Królestwa Polskiego uwidaczniany na pieczęciach urzędowych. W wykonaniu art.7 uchwały sejmowej z 29 I 1831 r. Rząd Narodowy wezwał Komisję Rządową Przychodów i Skarbu, aby przedstawiła projekt postanowienia oraz rysunek stempla monety polskiej do zatwierdzenia Rządu. Rysunek miał zawierać następujące elementy: jako godło narodowe - Orła Białego w czerwonym polu, a obok Pogoń Litewską; napisy z jednej strony - "Moneta Królestwa Polskiego", z drugiej - wartość monety, a na obwodzie - "Boże zbaw Polskę".

W dyskusji nad sprawą kokardy narodowej przeważyły głosy podkreślające, że barwy biała i czerwona były już używane w Polsce "od wieków". 19 II 1831 r. Rząd Narodowy wydał postanowienie, które dokładniej niż poprzednie ustalało wizerunek pieczęci z polskim godłem i normowało ich używanie.

Kokarda biało-czerwona przyjęła się powszechnie wśród wojska i ludności cywilnej już w pierwszej połowie lutego 1831 roku. Noszono ją na kapeluszach i czapkach bądź dawne kokardy białe z domalowanym krążkiem (tzw. sercem) czerwonym w środku, bądź nowe dwukolorowe: oficerowie nosili jedwabne, żołnierze z płótna usztywnionego, lub z blachy, czasem marszczone do środka.

Niektóre kokardy miały na czerwonym "sercu" wizerunek orła.

Kokarda biało-czerwona wyparła dawną kokardę białą (m.in. przyozdobiony w takową przybył do twierdzy zamojskiej emisariusz gen. Józefa Chłopickiego, Andrzej Edward Koźmian na początku grudnia 1830 r., z udaną misją przeciągnięcia na stronę powstania załogi zamojskiej). Nie bez wpływu na to pozostawał fakt, że dowódca armii rosyjskiej wysłanej do stłumienia powstania feldmarszałek Iwan Dybicz, wzywał ludność do poddania i żądał, aby deputaci do rozmów nosili "na znak uległości prawemu monarsze swemu" białą chorągiew. Rząd Narodowy odpowiedział na to odezwą: "Ponieśmy Zabałkańskiemu wodzowi nie białe chorągwie służalczych ludów ..., ale ojczyste Białe Orły nasze na czele wojsk naszych niesione, za którymi pójdzie naród cały". Biała kokarda kojarząca się z białą chorągwią poddania, została odrzucona powszechnie i już nigdy nie podniesiono jej do rangi narodowego symbolu.

Kokarda trójkolorowa pozostała jeszcze przez jakiś czas pewien w użyciu. Niesiono ją ostentacyjnie w Warszawie wraz ze sztandarami z 1794 roku nazajutrz po uchwale sejmowej, 8 lutego 1831 r. na czele manifestacji ku czci Jana Kilińskiego. 27 VII 1831 roku na uroczystym obchodzie rocznicy francuskiej rewolucji lipcowej, zorganizowanym przez Towarzystwo Patriotyczne, przywódcy klubu zjawili się na mównicy przybrani w trójkolorowe kokardy.